Βασικός φορέας και αιμοδότης της ΕΠΟΝ ήταν η ΟΚΝΕ. (Νεολαία του ΚΚΕ το οποίο ήταν ο νους, ο οργανωτής και καθοδηγητής του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ - ΕΠΟΝ). Ιδιαίτερη σημασία για το νεολαιίστικο κίνημα έχει η πρωτοβουλία της ΟΚΝΕ, στις 5 Φλεβάρη 1942, στην Αθήνα, που προχώρησε στην ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου Νέων (ΕΑΜ Νέων). Σε αυτό, εκτός από την ΟΚΝΕ, συμμετείχαν και οι εξής νεολαιίστικες οργανώσεις: «Φιλική Εταιρεία Νέων», «Ελευθερία», «Σοσιαλιστική Επαναστατική Πρωτοπορία Ελλάδας» και «Δημοκρατική Ένωση Νέων».
Περίπου ένα χρόνο αργότερα και κάτω από βαριά παρανομία, στις 14 Γενάρη 1943, συνήλθε η Ολομέλεια της ΚΕ του ΕΑΜ Νέων και αποφάσισε την ίδρυση της ενιαίας οργάνωσης της νέας γενιάς. Στις 23 Φλεβάρη 1943, στους Αμπελόκηπους, συγκεντρώθηκαν οι αντιπρόσωποι από τις παρακάτω 10 οργανώσεις: Κομμουνιστική Νεολαία (ΟΚΝΕ), Σοσιαλιστική Νεολαία (ΣΕΠΕ), Λαϊκή Επαναστατική Νεολαία (ΛΕΝ), Φιλική Εταιρεία Νέων (ΦΕΝ), Λεύτερη Νέα (ΑΝ), Ενιαία Εργατοϋπαλληλική, Ενιαία Μαθητική, Ένωση Νέων Αγωνιστών Ρούμελης (ΕΝΑΡ), Θεσσαλικός Ιερός Λόχος (ΘΙΛ) και η Αγροτική Νεολαία. Με πρόταση της ΟΚΝΕ αποφασίστηκε, από όλες τις οργανώσεις, η ίδρυση της ΕΠΟΝ.
Η ΕΠΟΝ ανέπτυξε τεράστια ηρωική εθνικοαπελευθερωτική, διαπαιδαγωγητική και μορφωτική δράση, έδωσε στη νεολαία άφθαστα πρότυπα αυτοθυσίας και λαϊκής αλληλεγγύης. Πάνω από 32.000 ΕΠΟΝίτες πολέμησαν στον ΕΛΑΣ, τις παραμονές της απελευθέρωσης η ΕΠΟΝ αριθμούσε 640.000 νέους και νέες μαζί με τα Αετόπουλα. Χιλιάδες ΕΠΟΝίτες βρήκαν ηρωικό θάνατο στα χιτλερικά στρατόπεδα και στις μάχες με τους κατακτητές και τους ταγματασφαλίτες. Οι περισσότεροι από τους ΕΛΑΣίτες της Αθήνας και του Πειραιά ήταν μέλη της ΕΠΟΝ και οι μισοί από τους νεκρούς ΕΛΑΣίτες ήταν ΕΠΟΝίτες.
Η ΕΠΟΝ συνεχίζει τη δράση της και μετά την απελευθέρωση. Ρίχνεται στη μάχη της ανοικοδόμησης των περιοχών και των υποδομών που έχουν καταστρέψει οι Γερμανοί, συμμετέχει στη μάχη της Αθήνας το Δεκέμβρη του '44, αναπτύσσει πλούσιο εκπολιτιστικό και παιδαγωγικό έργο αφύπνισης της νέας γενιάς. Στις 13 Γενάρη του 1946 συγκαλείτε στην Αθήνα το 1ο της Συνέδριο με τη συμμετοχή πλήθους νέων, αντιπροσώπων από όλες τις γωνιές της Ελλάδας.
Τα ιδανικά της οργανωμένης πάλης που εμφύσησε στη νεολαία, ήταν αρκετά για να ανησυχήσουν το κράτος και το παρακράτος, που έβαλαν σε εφαρμογή τα σχέδια εξόντωσης της ΕΠΟΝ. Έτσι, το 1946, πάνω από 1.500 ΕΠΟΝίτες δολοφονούνται. Χιλιάδες σέρνονται στα στρατοδικεία. Άλλοι πηγαίνουν στις φυλακές και στις εξορίες.
Στις 28 Φλεβάρη του 1947, με απόφαση του Πρωτοδικείου της Αθήνας, αποφασίζετε η διάλυση της ΕΠΟΝ. Ανάμεσα στις κατηγορίες είναι ότι προσπάθησε να ...«υποκλέψει το μυστικό της ατομικής βόμβας» και να το παραδώσει στους Σοβιετικούς!
Στα τέλη του 1947, με τον περιβόητο Νόμο 509, τίθεται εκτός νόμου. Παρ' όλες τις διώξεις, η ΕΠΟΝ δε διαλύεται, αλλά περνά στην παρανομία, όπου συνεχίζει τον αγώνα της.
Την περίοδο της ένοπλης ταξικής σύγκρουσης, του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, η ΕΠΟΝ δρα στις πόλεις, σηκώνοντας σημαντικό βάρος της δουλειάς του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ) στη νεολαία και συνεχίζει την παράνομη δράση της μέχρι το 1957 - 1958.
Οι ΕΠΟΝίτες έδωσαν και τη ζωή τους για την απελευθέρωση, για να έρθουν καλύτερες μέρες για το λαό μας. Το παράδειγμά τους μας δείχνει το δρόμο που πρέπει να διαλέξουμε, το δρόμο του αγώνα για να δημιουργήσουμε μια Ελλάδα χωρίς αφεντικά, μια Ελλάδα που ο λαός και τα παιδιά του θα ζουν για πάντα ευτυχισμένα, έχοντας εξασφαλίσει δουλειά, μόρφωση, υγεία, και όλα όσα δημιουργούμε με τη δουλειά μας να είναι δικά μας, για τη ζωή μας και όχι να μας τα παίρνουν οι πλούσιοι, τα αφεντικά όπως τώρα.
Από τον Τηλέμαχο Καλόγηρο
* Ο Τηλέμαχος Καλόγηρος είναι πρόεδρος της ΠΕΑΕΑ – ΔΣΕ Λάρισας
