Φωτ.: Λάρισα. Λιθογραφία. 1805
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Από τα προϊστορικά ακόμα χρόνια η Λάρισα συνεχίζει τη διαχρονική της πορεία στην ίδια πάντοτε θέση, στη δυτική όχθη του Πηνειού, φωλιασμένη βαθιά στην αγκαλιά μιας καμπύλης πορείας του ρου του ποταμού, ο οποίος είναι το σύμβολο και ο ζωοδότης της. Λόγω θέσεως όλους αυτούς τους αιώνες διατήρησε τη δυναμικότητά της ακόμα και σε χαλεπούς καιρούς.
Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή, η Λάρισα προσέλκυσε την προσοχή πολλών ξένων περιηγητών και ταξιδιωτών. Από τις αφηγήσεις στα οδοιπορικά τους δημιουργήθηκε όχι μόνο μια σπουδαία ταξιδιωτική φιλολογία, πολύτιμη για την ιστορική μελέτη της πόλεώς μας, αλλά και ένα ανεκτίμητο εικαστικό υλικό από χαρακτικά με απεικονίσεις της.
Ένας από του πολλούς επισκέπτες της Λάρισας των αρχών του 19ου αιώνα ήταν και ο άγγλος Edward Dodwell (1767-1832). Έκανε πολύ καλές σπουδές στη φιλολογία και την αρχαιολογία στο πανεπιστήμιο του Cambridge. Την Ελλάδα επισκέφθηκε τρεις φορές, στα 1801, 1805 και 1906. Στα δύο τελευταία ταξίδια συνοδευόταν και από τον περίφημο ιταλό ζωγράφο Simone Pomardi (1760-1830). Το 1819 δημοσίευσε στο Λονδίνο τις εντυπώσεις του από τα ταξίδια αυτά[1].
Στη Λάρισα ο Dodwell βρέθηκε τον Φεβρουάριο του 1805. Ας αφήσουμε όμως τον ίδιο να μας την περιγράψει: «…μπήκαμε στην αρχαία και την τωρινή πρωτεύουσα της Θεσσαλίας και μετά από είκοσι λεπτά φθάσαμε στο σπίτι του μητροπολίτη… Οι Τούρκοι της Λάρισας είναι πιο υπερόπτες και αναιδείς από ότι σε άλλα μέρη της Ελλάδος. Τους Έλληνες τους μεταχειρίζονται με ασυνήθη σκληρότητα και τυραννικά. Οι χριστιανοί έχουν εδώ μόνον ένα ναό, τον καθεδρικό ναό και ο μητροπολίτης[2] τους έχει φύλακες δύο Τούρκους, τους οποίους παραχωρεί η κυβέρνηση… Μόνον λίγα ερείπια της αρχαίας πόλεως είναι ορατά. Είναι όμως πιθανόν να υπάρχουν περισσότερα στους κήπους και στα τούρκικα σπίτια, που είναι απαγορευμένοι χώροι για τους ξένους… Δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στην Ελλάδα τόσο μεγαλοπρεπή τζαμιά όσο στη Λάρισα, τα οποία χωρίς αμφιβολία θα κοσμούνται με πλούσια μάρμαρα, τμήματα από αρχαίες επιγραφές και από ανάγλυφα… Η Λάρισα εφοδιάζεται με καλά προϊόντα. Τα παζάρια και το μπεζεστένι της προσφέρουν στην πόλη πληθώρα αγαθών. Οι πολυάριθμοι κήποι της δίνουν τον αέρα μάλλον ενός μεγάλου χωριού και τα σπίτια της είναι κτισμένα με την γραφική ασυμμετρία, η οποία είναι τόσο γνωστή στην Τουρκία. Οι κήποι της στολίζονται με βρύσες, με σιντριβάνια και με πάμπολλα είδη δέντρων , ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν τα κυπαρίσσια. Ο Πηνειός ο οποίος περιρρέει την πόλη έχει θολά νερά και ήρεμη ροή. Κοντά στο αρχιεπισκοπικό οίκημα υπάρχει μια πέτρινη καλοκτισμένη γέφυρα με οκτώ[3] οξυκόρυφα τόξα, ενώ η δεξιά όχθη του ποταμού στολίζεται με το μεγάλο και κομψό τζαμί του Χασάν μπέη. Ο Πηνειός έχει πάντοτε νερό, μολονότι το καλοκαίρι είναι σχετικά λίγο. Τον χειμώνα όμως, μετά τις πολλές βροχές και το λιώσιμο του χιονιού που σκεπάζει την Πίνδο, ο ποταμός ξεχειλίζει και τα ορμητικά νερά του παρασέρνουν τα σπίτια της πόλεως και πλημμυρίζουν τα γύρω πεδινά μέρη. … Η Λάρισα είναι το πρώτο μέρος στην Ελλάδα που συναντήσαμε καμήλες. Τα ζώα αυτά δεν είναι πολύ γνωστά στον ελληνικό χώρο, αλλά όμως είναι συνηθισμένο φαινόμενο στη Μακεδονία και τη Θράκη[4]»
Εκτός από τις προσωπικές εντυπώσεις του Dodwell, ενδιαφέρον για την πόλη μας παρουσιάζουν και δύο χαρακτικά που έχει δημοσιεύσει στα βιβλία του. Το πρώτο το βρίσκουμε στο οδοιπορικό του και είναι σχεδιασμένο από τον Pomardi[5]. Ας δούμε πως περιγράφει την επεισοδιακή σχεδίαση του χαρακτικού αυτού ο ίδιος ο συγγραφέας: «Ζωγραφίζαμε στη γέφυρα του Πηνειού, έχοντας ως συνοδούς δύο Τούρκους στρατιώτες. Αυτοί είχαν διαταγή να κρατούν μακριά μας τον κόσμο, γιατί αλλιώς αν ήμασταν μόνοι θα μας περιτριγύριζε. Μερικοί Έλληνες της ανώτερης τάξης έτυχε να περνούν από τη γέφυρα. Λόγω του ντυσίματός μας αλλά και της απασχόλησής μας, στάθηκαν σε κάποια απόσταση και μας περιεργάζονταν. Οι Τούρκοι τότε, χωρίς την παραμικρή προειδοποίηση άρχισαν να τους πετούν πέτρες. Μια απ’ αυτές κτύπησε έναν Έλληνα στο κεφάλι και τον πλήγωσε. Έφυγε όμως χωρίς να βγάλει μιλιά».
Αναλύοντας προσεκτικά την εικόνα, παρατηρούμε ότι ο χαράκτης στάθηκε στη δεξιά όχθη του Πηνειού, στο ύψος της στροφής προς τη σημερινή οδό Γεωργιάδου. Η όχθη είναι ανώμαλη και αδιαμόρφωτη και καλύπτεται με χαμηλή βλάστηση. Στο πρώτο επίπεδο της εικόνας, δύο άτομα κινούνται ανάμεσα από τους θάμνους με κατεύθυνση προς την κοίτη του ποταμού, προφανώς για ψάρεμα εάν αυτό που μεταφέρει στον ώμο του ο ένας απ’ αυτούς είναι αγκίστρι. Στην απέναντι όχθη και κοντά στη γέφυρα, τρεις καμήλες φορτωμένες οδηγούνται από τον καμηλιέρη προς την άκρη του ποταμού, ενώ πιο κάτω μέσα στην κοίτη, ομάδα πέντε γυναικών καθαρίζει με τα νερά του Πηνειού τα ρούχα που μεταφέρουν οι καμήλες. Ψηλότερα, σε ένα δεύτερο επίπεδο αριστερά, πάνω σε ύψωμα, στέκει μεγαλόπρεπα και επιβλητικά το τζαμί του Χασάν μπέη, το μεγαλύτερο και επισημότερο τζαμί της πόλης και το ομορφότερο του ελληνικού χώρου κατά την ομολογία του συγγραφέα. Δεξιά απεικονίζεται η βόρεια πλευρά του συγκροτήματος του Mevlenihane. Ήταν η μονή του τάγματος των Μεβλεβήδων, των γνωστών και ως στροβιλιζόμενων δερβίσηδων. Τα δύο αυτά οθωμανικά κτίρια τα συνδέει η όμορφη λίθινη πολύτοξη γέφυρα του Πηνειού, την οποία θαύμαζαν όλοι οι ταξιδιώτες μέχρι και τον Απρίλιο του 1941. Με την προέλαση όμως των Γερμανών προς την Αθήνα, μια ομάδα άγγλων που οπισθοχωρούσαν, ανατίναξαν ένα μικρό τμήμα της και τον Οκτώβριο του 1944 ανατίναξαν την υπόλοιπη γέφυρα τα γερμανικά στρατεύματα κατά την οπισθοχώρηση τους. Η ισχυρή έκρηξη που επακολούθησε έφερε το τέλος στη ζωή της γέφυρας που για αιώνες ήταν το σύμβολο της Λάρισας. Στο χαρακτικό φαίνεται ότι το οδόστρωμα της γέφυρας διασχίζει ένα καραβάνι από βαριά φορτωμένες καμήλες, οι οποίες κατευθύνονται προς την έξοδο της πόλεως. Στο βάθος διακρίνονται ορισμένα σπίτια του Αρναούτ μαχαλά, ο οποίος αντιστοιχεί στη συνοικία του Αγίου Αθανασίου. Πιο πέρα διαγράφεται η πορεία του ποταμού, καθώς έρχεται από την περιοχή όπου σήμερα υψώνεται ο υδατόπυργος.
Το χαρακτικό αυτό του Pommardi είναι όμορφο. Τονίζει την προνομιακή θέση και το μέγεθος του τεμένους του Χασάν μπέη και αποτυπώνει με λεπτομέρεια τη δραστηριότητα των κατοίκων τη στιγμή της καταγραφής. Όμως πάνω απ’ όλα αναδεικνύει τη χάρη και την πλαστικότητα της πολύτοξης γέφυρας του Σαλαμβριά ή του Κιοστέμ όπως τον ονόμαζαν οι Τούρκοι. Εδώ απεικονίζονται τα επτά από τα εννέα τόξα της γέφυρας (ο Dodwell τα μέτρησε οκτώ) και είναι εμφανής μια ελαφρά υπερύψωση στο κεντρικό τμήμα της. Ακόμα σ’ αυτό το χαρακτικό διακρίνονται τα χαμηλά λίθινα στηθαία της γέφυρας, τα οποία παρακολουθούν με ακρίβεια την κεντρική κορύφωσή της. Το εικαστικό αποτέλεσμα στο έργο αυτό του Pomardi διακρίνεται για την ευκρίνεια, τη συνέπεια στην τοπογραφική λεπτομέρεια και την προοπτική του τοπίου και παράλληλα προσφέρει μια ιδιαίτερη ζωγραφική αισθητική απόλαυση.
[1]. Edward Dodwell, A Classical and Topographical Tour through Greece, during the years 1801, 1805 and 1806, London, 1819. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε και το λεύκωμα Views in Greece from drawings by Edward Dodwell.
[2]. Μητροπολίτης Λαρίσης το 1805 ήταν ο Διονύσιος Ε΄ ο Καλλιάρχης (1791-1806).
[3]. Ο Dodwell δεν τα μέτρησε καλά. Τα τόξα ήταν εννέα.
{4]. Edward Dodwell, Η Λάρισα στις αρχές του 19ου αιώνα, παρουσίαση Dr. Rudiger Schneider Berrenberg, μετάφραση Τόμης Αλεξόπουλος, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 21, Λάρισα (1992) σελ. 177-181.
[5]. Ο Dodwell προσέλαβε τον Pomardi στη Ρώμη ως σχεδιαστή για την περιοδεία του στην Ελλάδα και αυτός εκτός από 600 σχέδια που έκανε, συνέταξε και το χρονικό της περιοδείας τους. Ο Dodwell αναφέρεται συχνά στην σχεδιαστική ικανότητα του συνοδού του και επαινεί την παρατηρητικότητα, την ευσυνειδησία και το ταλέντο του.
