* Του Στέφανου Π. Δαλαμπύρα, συν/χου εκπαιδευτικού
Γνωρίζουμε από το χριστιανισμό και τη φιλοσοφία ότι υπάρχει ένας διχασμός μεταξύ ψυχής και σώματος. Στην Τέχνη φαίνεται η συνένωση ή ο διχασμός αυτός στις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος, οι οποίες ατονούν ή αδιαφορούν στη διαμόρφωση του σώματος του ανθρώπου. Στη Βυζαντινή Τέχνη το γυμνό σώμα καλύπτεται με πολύχρωμα ενδύματα, τα οποία λαμβάνουν διακοσμητικό χαρακτήρα.
Ο αρχαίος γλύπτης γνωρίζουμε ότι προσπαθεί μέσα από τις πτυχές των ενδυμάτων να αποκαλύψει τις αναλογίες των μελών του σώματος, σε αντίθεση προς τον Βυζαντινό ζωγράφο, ο οποίος προσπαθεί να καλύψει και να διαμορφώσει αφύσικες καταστάσεις, οι οποίες εκφράζουν την ψυχική κατάσταση των ανθρώπων αυτών, η οποία φαίνεται ολοκάθαρα στο πρόσωπο αυτών. Παρατηρούμε να απομακρύνεται το ενδιαφέρον από το σώμα και να συγκεντρώνεται στο πρόσωπο και ιδιαίτερα στο βλέμμα του ανθρώπου. Ζωγραφίζει και εκφράζει τις μορφές που λαμβάνει το πρόσωπο. Είναι έκδηλα τα αισθήματα της πνευματικής ζωής που βιώνει ο άνθρωπος. Βλέπουμε μια φυσιογνωμία πλούσια σε αισθήματα, χαρακτηριστικά της μεγάλης πνευματικής ζωής. Στο πρόσωπο εκφράζεται ολοκάθαρα ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου. Το πρόσωπο είναι ο καθρέπτης της ψυχής. Γι’ αυτό η «Σταύρωσις» του Χριστού προκαλεί σε κάθε ανθρώπινη ψυχή θλίψη και μεγάλη συγκίνηση. Αντικρίζοντας κανείς το Άγιον Πάθος αγανακτεί και συγκινείται για την αδικία και τον πόνο που έχει διαπράξει το κατεστημένο της εποχής εκείνης για να εξασφαλίσει την εξουσία και τα πλούτη του.
Η Βυζαντινή Τέχνη, με πίστη και σεβασμό, προσπάθησε να εκφράσει και να προβάλλει το γεγονός της Σταυρώσεως του Χριστού στο λαό με συγκρατημένη συγκίνηση, περίσκεψη και νηφαλιότητα.
Έχουν δημιουργηθεί στην εξέλιξη της εικονογράφησης της Σταυρώσεως του Χριστού κυρίως τρεις τύποι, οι οποίοι ξεχωρίζουν μεταξύ τους. Επικρατέστερος είναι ο τύπος ο οποίος απαντά στη Μ. Δαφνίου, ο δεύτερος τύπος απαντά στη Μ. Οσίου Λουκά και ο τρίτος στη Ρώμη, στο ναό της Anta Μαρία Artiqua. Οι τύποι αυτοί αποτελούν αντιπροσωπευτικά παραδείγματα, που απαντούν στην Ελλάδα, στη Βαλκανική και στην Ανατολή.
Ας αναλύσουμε τον πρώτο τύπο, της Μ. Δαφνίου. Παρατηρώντας με προσοχή την εικονογραφία της Σταυρώσεως του Χριστού, δημιουργούνται μέσα μας διάφορα αισθήματα και εντυπώσεις, οι οποίες εναλλάσσονται αντικρίζοντας το Θείο Δράμα. Το χλομό Σώμα του Χριστού, το οποίο αντικρίζουμε κρεμάμενο πάνω στο Σταυρό του Μαρτυρίου, φαίνεται να απομακρύνεται προς τα πίσω, εις τρόπον ώστε να προβάλλεται με δυναμικό έντονο τρόπο ο βαρύς και μαύρος Σταυρός του Μαρτυρίου, καρφωμένος βαριά πάνω στο έδαφος. Το μέγεθος και το μαύρο χρώμα του Σταυρού υπερέχει αρκετά έναντι του χλομού σώματος του Χριστού. Η διαφορά μεγέθους και χρώματος είναι εμφανής και ξεχωρίζει έντονα και παρέχει δυνατά την προβολή του Σταυρού.
Τα μάτια της Παναγίας είναι έντονα καρφωμένα πάνω στο Σταυρό, όπου κρέμεται το Σώμα του παιδιού Της. Είναι γεγονός ότι το Σώμα του Χριστού, που βρίσκεται πάνω στο Σταυρό, διαγράφει ή σχηματίζει γύρω από τον άξονά του μια ευγενική καμπύλη, αποβάλλοντας με τον τρόπο αυτό το βάρος και τον όγκο του, εξαϋλώνεται και πνευματοποιείται. Το Σώμα του Χριστού φαίνεται να λαμβάνει κάποια κλίση προς το μέρος της Παναγίας, που βρίσκεται ζωγραφισμένη στα πλάγια του Χριστού, διακατεχόμενη από μεγάλη και έντονη επιθυμία να πηγαίνει προς το παιδί της, τον Χριστό, που υποφέρει το Άγιον Πάθος. Και αν ακόμη δεν κινηθεί προς τον Χριστό, το φανερώνει το δεξί Της χέρι με την κίνηση αυτή. Γεγονός είναι ότι κινδυνεύει να βραχεί το χέρι Της από το αίμα, το οποίο εκτινάσσεται δυνατά από το στήθος του Χριστού. Το αριστερό χέρι Της μένει ακίνητο για να προβάλει έντονα την κίνηση του δεξιού χεριού, το οποίο παραμένει στη θέση του κρατώντας το μαντίλι με τα δύο δάκτυλά Της, αγγίζοντας το λαιμό Της, σαν να θέλει να καταπιεί τον πόνο Της, που της έχει προκαλέσει η μεγάλη συγκίνηση του Θείου Δράματος.
Παρατηρούμε με την κίνηση των χεριών από το ένα στο άλλο μεταφέρεται σιωπηρά η μητρική στοργή, ο κτύπος της καρδιάς Της, η κομμένη αναπνοή χωρίς φωνές, λυγμούς και τραγικότητες, όπως παρατηρούμε στη Δυτική Τέχνη να απεικονίζει ή να δραματοποιεί σε μέγιστο βαθμό το Θείον Δράμα. Εμφανίζει τον Χριστό σε μια τραγική κατάσταση ενός ανθρώπου, ο οποίος έχει περιέλθει εις την υστάτη του Πάθους αγωνία. Παριστά τον Εσταυρωμένο να έχει ανοικτό το στόμα και να εκπέμπει επιθανάτιους σπασμούς. Περιβάλλει την κεφαλή με υπέρμετρο μεγάλο στεφάνι, του οποίου οι οξείς οινιανθοι να μπαίνουν χαμηλά στο μέτωπο. Στάζουν θρόμβους αίματος στους μισάνοικτους οφθαλμούς, οι οποίοι τελικά κλείνουν. Έχουμε την εικόνα φρίκης ενός ανθρώπου πτώματος, που σκοπό έχουν να δημιουργήσουν τον οίκτο ή τη συμπάθεια του θεατή.
Στην ορθόδοξη αγιογραφία η Παναγία στέκεται στη θέση της χωρίς να προχωρεί προς το Σώμα του Χριστού, γιατί μια τέτοια κίνηση θα κατέβαζε χαμηλά το επίπεδο του ρεαλισμού. Ο ζωγράφος προσπαθεί να καλύψει την αντίθεση αυτή με το χρωματισμό. Παρουσιάζει την Παναγία με μαύρα σκούρα ενδύματα, σε αντίθεση προς το χλομό Σώμα του Χριστού. Η αντίθεση αυτή απομονώνει την Παναγία αισθητικά και την κρατά σε απόσταση από τον Χριστό. Το δεξί χέρι του Ιωάννου του Θεολόγου δείχνει με το ελαφρώς γερμένο κεφάλι του τον Χριστό. Βρίσκεται, μπορούμε να πούμε, σε μια παράλληλη σχέση, πράγμα που μαρτυρεί ότι σκέπτεται τον Χριστό αντικρίζοντας το Θείο Δράμα Του. Βλέπει προς τα εμπρός και όχι προς τον Χριστό, όπως συμβαίνει με την Παναγία, η οποία σκέπτεται , βιώνει, ζει, πονάει και υποφέρει, γι’ αυτό διακατέχεται έντονα από την επιθυμία να κινηθεί προς τον Χριστό, στο παιδί Της, ενώ ο Ιωάννης ο Θεολόγος δεν έχει αυτή τη διάθεση. Επιδεικνύει κάποια διάθεση να στρίψει προς τον Εσταυρωμένο Χριστό για να τον δει. Η στροφή αυτή του Ιωάννου του Θεολόγου θα ήταν αισθητικά δυνατή μόνο στην περίπτωση που ο Χριστός θα είχε γείρει το κεφάλι προς αυτόν. Σε περίπτωση κατά την οποία, αναφέρει ο καθηγητής κ. Παναγιώτης Μιχελής, ο Χριστός έστριβε το κεφάλι Του σε άλλη κατεύθυνση, τότε η στροφή του Ιωάννου του Θεολόγου δεν θα είχε καμία σημασία, θα ήταν χωρίς κανένα απολύτως νόημα.
Γεγονός είναι ότι ο Χριστός έχει μισόκλειστα τα μάτια Του και κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει ότι ο Χριστός βλέπει τη Μητέρα Του, που έχει καρφωμένα τα μάτια Της επάνω στον Χριστό. Είναι διάχυτη η ιδέα ότι εφόσον ο Χριστός έχει κλεισμένα τα μάτια Του δεν κοιτάζει κανέναν, αυτό φυσικά δεν είναι πλήρως εξακριβωμένο, το αίμα εξακολουθεί να τρέχει δυνατά από το στήθος Του και ο Χριστός δεν έχει ακόμη αποπνεύσει. Αν βλέπει τη Μητέρα Του ή τον Ιωάννη το Θεολόγο ή το Θείο Δράμα αυτό δεν μπορεί κανείς με βεβαιότητα να το συμπεράνει. Παρατηρούμε ότι όλοι οι παράγοντες, βάρος, όγκος, χρώμα, κλίμακα και διάφοροι άλλοι συμβάλλουν στην παράσταση, συνυπάρχουν και συνεργάζονται αρμονικά και δίδουν νόημα στο αίσθημα και επιπλέον μας οδηγούν σε μεγάλα ύψη χαράς και αγαλλίασης. Είναι ένας κόσμος πετώντας στα ύψη γεμάτος δέος. Τελικά, ένα σιωπηλό δέος μας διακατέχει όλους μας, βλέποντας τον Εσταυρωμένο. Γενικά, κατά τη γνώμη του καθηγητή κ. Παναγιώτη Μιχελή, διακρίνουμε ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά στην ανάλυση της εικονογραφίας της Σταυρώσεως του Χριστού:
1) Συγκρατημένες κινήσεις και συγκινήσεις.
2) Την αρμονική ανατομία των σωμάτων, των πτυχώσεων και των ενδυμάτων.
3) Την καλλιγραμμία.
