Ιστορίες ανθρώπων, που στο πέρασμά τους από έναν τόπο,
άφησαν τα ίχνη και τα σημάδια τους λιγότερο ή περισσότερο εμφανή και ανεξίτηλα
Από τη Βασιλική Πανάγου-Μιχαλακάκη (vasspanag@gmail.com)
Δημήτριος Π. Γοβδελάς
(1780, Ραψάνη Λάρισας - 1831, Ιάσιο Μολδαβίας)
Έλληνας λόγιος της Διασποράς, καταγόμενος από τη Ραψάνη Λάρισας. Προσωπικότητα αναγνωρισμένη στην εποχή του και μεταγενέστερα. Έδρασε κατά την προεπαναστατική κυρίως περίοδο, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και σ’ άλλες χώρες της Ευρώπης. Εκτός από Δημήτριος Γοβδελάς υπέγραφε ως Δημήτριος Παναγιώτου ή Παναγιωτάδου Γοβδελάς ή Γοβδελαάς. Ήταν ανιψιός του επισκόπου Πλαταμώνος, Διονυσίου και αδελφός του ιατροφιλοσόφου, Μιχαήλ (επίσης συγγραφέας επιστημονικών έργων, μεγάλης μόρφωσης).
Ο Δημήτριος Γοβδελάς διδάχτηκε τα εγκύκλια μαθήματα στο σχολείο της Ραψάνης, που ήταν τότε μια ευημερούσα κωμόπολη με ανεπτυγμένο εμπόριο. Την περίοδο εκείνη στην ελληνική σχολή της Ραψάνης δίδασκαν σημαντικοί δάσκαλοι, όπως οι Ιωνάς Σπαρμιώτης και Αργύριος Παπαρίζος. Το 1978 έφυγε για τη Βασιλική Ακαδημία της Πέστης της Ουγγαρίας, για να παρακολουθήσει φιλοσοφικά μαθήματα, μαθηματικά και φυσικές επιστήμες, απ’ όπου πήρε το Δίπλωμα της Φιλοσοφίας τον Ιούνιο του 1802. Κατόπιν ταξίδεψε στη Βιέννη και το Παρίσι (1803-1804) για να πλουτίσει τις γνώσεις του, συνοδευόμενος από τη συστατική επιστολή του Άνθιμου Γαζή. Συνεργαζόταν ήδη στο περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος» και ήταν μέλος του στενού κύκλου του Γαζή. Μεταξύ των λογίων που γνωρίζει στα ταξίδια του, συγκαταλέγεται και ο Αδαμάντιος Κοραής. Την ίδια περίοδο φαίνεται πως συναντά και το Δανιήλ Φιλιππίδη. Από το 1804 θα ακολουθήσει μια περίοδος περιπλανήσεων στο Ιάσιο της Μολδαβίας, την περιοχή της Βιέννης και της Άλλης Γερμανίας, ενώ εικάζεται ότι πριν το 1808 βρέθηκε και στη Μόσχα.
Στο Ιάσιο της Μολδαβίας από το 15ο αι. μαρτυρείται εγκατάσταση Ελλήνων λογίων, κληρικών, εμπόρων, αξιωματικών και επικράτηση της ελληνικής γλώσσας. Από τη Μολδαβία ξεκίνησε και ο ελληνικός απελευθερωτικός αγώνας. Εκεί, το 1808, ο Δημ. Γοβδελάς προσλήφθηκε ως καθηγητής Φιλοσοφίας και Μαθηματικών στην Ηγεμονική Ακαδημία του Ιασίου, με το αξίωμα του διευθυντή και 3ετές συμβόλαιο. Διαφώνησε όμως με το Ρουμάνο συνάδελφό του, Γ. Αρσάκη, για την αντικατάσταση της ελληνικής από τη ρουμανική γλώσσα, ενώ αντιδράσεις προκάλεσε και η χρήση από τον Γοβδελά μιας γλώσσας αρχαΐζουσας ελληνικής. Το έργο του έτυχε της εκτίμησης των τοπικών αρχών, που αναγνώρισαν τις ανακαινιστικές πρωτοβουλίες του. Στο Ιάσιο συμμετείχε με τους επισκόπους, Θεόκλητο και Τραπεζούντος, Ανανία στην ανακαινιστική προσπάθεια των σύγχρονών του Ελλήνων λογίων για την πρόοδο του ελληνισμού. Η τριετής θητεία του διακόπηκε όταν συνέβη κάποιο επεισόδιο μεταξύ αυτού και του Εφόρου της Ακαδημίας, Σκαρλάτου Γκίκα. Η ρήξη αυτή θα τον οδηγήσει να παραιτηθεί από τη θέση του το 1811 και να καταφύγει στη Ρωσία, όπου θα συναντηθεί με τον Υψηλάντη, με σκοπό πιθανότητα την προώθηση σχεδίου για την κήρυξη επανάστασης.
Η 2η θητεία του στην Ακαδημία του Ιασίου (1816-1821) θα αρχίσει το Μάρτιο του 1816, όταν υπογράφει νέα τριετή συμφωνία, αντικαθιστώντας στη διεύθυνση της σχολής το Θεσσαλό από τον Τύρναβο, Στέφ. Δούγκα. Πάλι ο Δημ. Γοβδελάς αντιστέκεται στην πίεση των βογιάρων του τόπου για χρήση της ρουμανικής έναντι της ελληνικής γλώσσας στη σχολή. Το 1819 ζητά ικανοποιητικότερη αμοιβή για τις υπηρεσίες του, την έγκριση των εφόρων για την ανακαινιστική του προσπάθεια και πετυχαίνει την ανανέωση του συμβολαίου του για άλλη μία δεκαετία. Οι απροσδόκητες εξελίξεις όμως στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες το 1821 και το κλείσιμο της σχολής του Ιασίου, είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή των περιουσιακών του στοιχείων και των χειρογράφων του από τους Τούρκους, ενώ τον βρίσκουν να καταθέτει όσα από τα ανέκδοτα έργα του μπόρεσε να περισώσει στο ναό του Αγ. Αθανασίου και να διαφεύγει τον ίδιο χρόνο στην Πολωνία. Τον επόμενο χρόνο βρίσκεται στη Βαρσοβία, όπου διαμένει αρκετά χρόνια και το 1828 (σύμφωνα με επιστολή του) βρίσκεται στο Μόναχο. Το 1830 αντιμετωπίζοντας μεγάλα οικονομικά προβλήματα, επιστρέφει στο Ιάσιο, όπου και πεθαίνει το 1831 σε μεγάλη φτώχεια.
Ο Δημήτριος Γοβδελάς υπήρξε άριστος γνώστης πολλών ξένων γλωσσών (γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ουγγρικά, ρουμανικά) και πολύ καλός διδάσκαλος (μαθηματικών, φυσικής, χημείας, φιλοσοφίας, κοσμογονίας, θεολογίας, ψυχολογίας). Η συμβολή του και η προσφορά του σε μεταφραστικό και συγγραφικό επίπεδο είναι μεγάλη (κυρίως επιστημονικά συγγράμματα, επιγράμματα και ποιήματα). Το 1806 εξέδωσε τα «Στοιχεία Άλγεβρας» στην Άλλη της Μαγδεβουργίας, βιβλίο που είχε συγγράψει στα τέλη του 1803 αλλά δεν το δημοσίευσε για οικονομικούς λόγους. Ενδιαφερόμενος έμπρακτα για την πατρίδα του, θέλησε τότε να στείλει 50 αντίτυπα δωρεάν στους μαθητές του Ελληνομουσείου της Ραψάνης. Το Μάρτιο του 1816, κατά τη διαμονή του στη Βιέννη, εξέδωσε το διδακτικό μυθιστόρημα «Τύχαι Τηλεμάχου» σε δεύτερη επανέκδοση (πρώτη έκδοση το 1801) και το έργο «Οικονομία πρακτική τε και Γενική».
Το Νοέμβριο του 1822 εκδόθηκε στη Βαρσοβία, στο Τυπογραφείο του N. Glucksberg στη γαλλική γλώσσα, το τελευταίο βιβλίο του Δημ. Γοβδελά «Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά τους ανατολίτες συγγραφείς. Με Σχόλια Γεωγραφικά και Ιστορικά». Ο συγγραφέας, ο οποίος αναγραφόταν ως «Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας, Διευθυντής της Κεντρικής Σχολής του Ιασίου, Καθηγητής των Μαθηματικών και Αντεπιστέλλον Μέλος της Γαλλικής Εταιρίας για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση», αφιέρωσε την έκδοση στον Τσάρο της Ρωσίας, Αλέξανδρο τον Α΄. Η πράξη του αυτή δήλωνε την πρόθεσή του να προσεγγίσει πρόσωπα που θα έπαιζαν ρόλο στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Την ιστορία του Αλεξάνδρου, ο Δημ. Γοβδελάς την συνέθεσε, συρράφοντας διάσπαρτους μύθους. Στον πρόλογό του αναφέρει στους συγγραφείς που συμβουλεύθηκε (Πέρσες ιστοριογράφους), μετά παραθέτει την ιστορία του Αλεξάνδρου, γιου του Φιλίππου (;) και στη συνέχεια ανιστορούνται οι κατακτήσεις του Αλεξάνδρου-Ισκεντέρ, κατά τους ανατολίτες συγγραφείς, η συμπεριφορά του απέναντι στους υποταγμένους λαούς και ο θάνατός του, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνει στον παιδαγωγό του, Αριστοτέλη.
Το συγκεκριμένο έργο του Γοβδελά παρέμεινε μάλλον άγνωστο. Το έτος 2000 επανεκδόθηκε, μεταφρασμένο στα ελληνικά, πλήρες βιβλιογραφικά και με εκτενή σχόλια. Για την επανέκδοσή του κάποιοι άνθρωποι εργάστηκαν πάρα πολύ, κυριολεκτικά με προσήλωση. Ο υπεύθυνος επιμέλειας Τάσος Τίλιος, που δυστυχώς «έφυγε» νωρίς, η Μαρία Τίλιου που έκανε τη μετάφραση, έγραψε τη βιογραφία και το ευρετήριο, καθώς και έναν κατάλογο στο παράρτημα 96 λημμάτων με όσα γράφτηκαν για τον Δημ. Γοβδελά στο διάστημα δύο αιώνων. Ο εκδότης Αλέξανδρος Ζούκας και σαφώς λιγότερο η γράφουσα, στο τελικό στάδιο της έκδοσης. Κοινό χαρακτηριστικό όλων… η αγάπη για το «βιβλίο», ως το κατεξοχήν στοιχείο και σύμβολο πολιτισμού, ο σεβασμός στον αναγνώστη και η ανάδειξη σημαντικών προσώπων του τόπου, που συνέβαλαν στην εξύψωση της παιδείας.
Καθώς περνούν τα χρόνια, πιθανόν η μορφή του βιβλίου να αλλάξει και να καταστεί ηλεκτρονική (ολοκληρωτικά;...). Τίποτα δεν θα μπορέσει όμως να αντικαταστήσει τη μυρωδιά ή καλύτερα την ευωδιά του χαρτιού, ακόμη κι αυτή τη σκόνη των ετών πάνω στους τόμους των βιβλιοθηκών μας. Τίποτα δεν θα μπορέσει να αντικαταστήσει την αγορά ενός βιβλίου για προσωπική ευχαρίστηση ή για τη χαρά ενός δώρου σε κάποιο φίλο. Και το κυριότερο: τίποτε δεν θα μπορέσει να αντικαταστήσει το βάρος και το βάθος έστω και της πιο απλής ή μικρής αφιέρωσης, όποιος κι αν είναι ο σκοπός της, όποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα. Το βέβαιο είναι ότι για χρόνια θα θυμίζει το γράφοντα, το στοχαστή, το δωρητή. Θα θυμίζει επίσης αυτή τη μέγιστη αλλά συνάμα και ύστατη προσπάθεια και αγωνία να «γράψει» κάποιος κάτι που τον αντιπροσωπεύει μέσα στο πλήθος των γραπτών...
