* Του κ. Απ. Ποντίκα, δασκάλου, καθηγητή, πτυχ. Πολιτικών Επιστημών, Σχολικού Συμβούλου Θεολόγων
Τα Θεοφάνεια είναι η μεγάλη, Άγια Ημέρα της Χριστιανοσύνης, αφού την ημέρα αυτή «επεφάνη» ο Χριστός και ήρθε στον Ιορδάνη ποταμό να βαπτιστεί από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Την ώρα της Βάπτισης του Κυρίου, κατέβηκε το Άγιο Πνεύμα με μορφή περιστεριού και επεκάθισεν στην κεφαλή του Κυρίου, για να δείξει έτσι ο Θεός την αγάπη του στον Υιό Του, τον «Αγαπητό».
Τα Φώτα ή και Επιφάνεια, γιορτάζονται με λαμπρότητα σε κάθε γωνιά της χώρας μας και τα έθιμα είναι πάμπολλα και ποικίλα την ημέρα αυτή.
Είναι η ημέρα που φεύγουν οι καλικάντζαροι ή τα δαιμονικά, αφού ταλαιπώρησαν τους ανθρώπους ένα δωδεκαήμερο. Σύμφωνα με ελληνικές δοξασίες, συμβολίζουν τους νεκρούς δαίμονες, τους αρχαίους Κήρες ή Νεκυδαίμονες.
Ξεχωριστή τούτη η ημέρα, που φανερώθηκε ο Θεός στον κόσμο ως Αγία Τριάδα, όταν ο Κύριος βαπτιζόταν στον ποταμό. Εδώ, ο Θεός δίνει τη μαρτυρία του για τον Υιό του και το Άγιο Πνεύμα βεβαιώνει του λόγου το αληθές.
Η νύχτα της παραμονής της 5ης Ιανουαρίου είναι εκείνη που ανοίγουν οι ουρανοί και γαληνεύουν τα ποτάμια, οι λίμνες και οι θάλασσες. Την επομένη γίνεται ο Μεγάλος Αγιασμός, για τον οποίο οι κανόνες της Εκκλησίας μας είναι αυστηροί για τη διαφύλαξή του, αλλά και για τη χρήση του Μ. Αγιασμού. Δεν ραντίζουμε με το Μεγάλο Αγιασμό! Χρησιμοποιούμε για ραντισμό τον αγιασμό της παραμονής των Φώτων. Την ημέρα των Φώτων, η θάλασσα γίνεται γλυκιά και πίνεται, οι άνεμοι ημερώνουν και τα βόδια μιλούν. Έτσι πιστεύει ο λαός μας για τον αγιασμό. Η παράδοση και η Εκκλησία μας απαιτούν να φυλάσσεται ο αγιασμός σε κρυφό μέρος του σπιτιού, για να μην αγγίζεται και σε έσχατες περιπτώσεις να χρησιμοποιείται σε αρρώστους.
Οι γυναίκες των θαλάσσιων περιοχών και ιδιαίτερα των νησιών, γεμίζουν μια στάμνα με αγιασμένο νερό της θάλασσας και αφήνουν να μπουν από το στόμα της σαράντα κύματα. Με το νερό αυτό πλένουν τις εικόνες του σπιτιού, ώστε να αποκτήσουν θαυματουργή δύναμη. Άλλες γυναίκες λούζονται μ’ αυτό το νερό, για να μην τις πιάνει πονοκέφαλος. Το νερό από το λούσιμο το ρίχνουν σε μέρος που να μην πατιέται.
Στην ταράτσα ή στην αυλή των σπιτιών οι άνθρωποι παλιότερα δεν άπλωναν ρούχα, γιατί πίστευαν ότι οι καλικάντζαροι φεύγοντας από τη γη θα τα έσχιζαν, ενώ σε ορισμένες περιοχές της Στερεάς Ελλάδας έκαιγαν τα παλιά παπούτσια, γιατί πίστευαν ότι τα είχαν φορέσει οι καλικάντζαροι. Εξάλλου, τη στάχτη του τζακιού τη μάζευαν και την πετούσαν στα αγροκτήματα μ’ ένα κόκκινο τσουράπι και ένα άσπρο, για να έχουν καλή σοδειά.
Την πράξη αυτή την έκανε και ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Μιχαήλ ο Γ΄, ο λεγόμενος μέθυσος, για να έχουν τα αμπελοχώραφα μεγάλη παραγωγή.
Την παραμονη των Θεοφανείων, οι νοικοκυρές των αγροτικών και κτηνοτροφικών περιοχών έκαναν πίτα και την έψηναν στο σπιτικό φούρνο, αφού πρώτα έριχναν στη φωτιά λάδι με ασημένιο κουτάλι. Η πίτα αυτή ονομαζόταν Φωτιάτικη και αλλού ζυμωνόταν με γάλα και μέλι και αλλού με τυρί ή χοιρινό κρέας γινόταν η γέμισή της.
Υπήρχε έθιμο να βάζουν ορισμένες νοικοκυρές στη μέση της πίτας ένα κόκκινο αβγό, το οποίο φύλαγαν από το Πάσχα στο εικόνισμα του σπιτιού. Το αβγό μετά το έκαναν σκόνη και τη φύλαγαν πάλι στο εικονοστάσι και τη χρησιμοποιούσαν σαν γιατρικό σε αρρώστους, μαζί με τον αγιασμό.
Στο Λιτόχωρο Πιερίας, γίνεται και σήμερα η τελετουργία του αγιασμού στα παγωμένα νερά του Επινέα ποταμού. Σχηματίζεται μια μεγάλη πομπή από τους πιστούς, οι οποίοι συνοδεύουν τον ιερέα, τα εξαπτέρυγα και τις πανύψηλες σημαίες που λέγονται «Σχίνα». Οι σημαίες αυτές ήταν πολεμικά λάβαρα του προεπαναστατικού αγώνα ή τα μπαϊράκια της Μακεδονίας ή τα κατάρτια των καραβιών. Τα Σχίνα τα ρίχνουν μέσα στα νερά για να αποκτήσουν την παλιά τους δύναμη, καθώς και οι ιερές εικόνες, οι οποίες πλένονται. Παράλληλα, ο ιερέας ρίχνει το σταυρό σε μια γούρνα με άφθονο νερό, όπου μπαίνουν οι βουτηχτές και ψάχνουν το σταυρό. Αρκετές μητέρες ρίχνουν τα ρούχα των παιδιών τους για να έχουν υγεία και δύναμη.
Στη λίμνη των Ιωαννίνων, ο αγιασμός γινόταν από τον 14ο αιώνα και δε σταμάτησε ακόμα και στα χρόνια της σκλαβιάς. Άλλωστε, λέγεται ότι τον αγιασμό των νερών της Παμβώτιδας λίμνης παρακολουθούσε ο Αλή Πασάς.
Σε πολλά μέρη της Θεσσαλίας, αλλά και της Μακεδονίας, την ημέρα των Φώτων οι νέοι μασκαρεύονταν, έθιμο που και σήμερα επικρατεί σε ορισμένες ορεινές και πεδινές περιφέρειες. Οι μασκοφορεμένοι είναι αρματωμένοι με κουδούνες και κυπριά και λέγονται Ραγκουτσάρια.
Ένα σημαντικό έθιμο την ημέρα των Φώτων, ήταν αυτό που γινόταν στην περιοχή της Αγιάς. Το έθιμο ονομαζόταν «οι Φωτάδες» και είχε παραδοσιακό χαρακτήρα και εκτυλισσόταν στα σοκάκια και στις πλατείες των χωριών, όπου το παρακολουθούσαν αρκετοί κάτοικοι και διασκέδαζαν με την ψυχή τους.
