Το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας του 1930 είναι η κορωνίδα της ρεαλιστικής πολιτικής που ακολούθησε ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετά τον καταποντισμό, στην προκυμαία της Σμύρνης τον Αύγουστο του 1922, της Μεγάλης Ιδέας. Ο Βενιζέλος θεωρώντας ότι μετά τους βαλκανικούς πολέμους, τη μικρασιατική καταστροφή και την αναγκαστική ανταλλαγή των πληθυσμών ο στόχος της εθνικής ολοκλήρωσης είχε επιτευχθεί, με τα όρια του ελληνικού κράτους να ταυτίζονται με τον ελληνισμό, στράφηκε στην ανόρθωση του κράτους. Βασική προϋπόθεση ήταν η οριστική επίλυση των εκκρεμοτήτων με την Τουρκία και η συνομολόγηση συμφώνου φιλίας με τη γείτονα χώρα, που θα επέτρεπε στην Ελλάδα να ασχοληθεί απερίσπαστη με την εσωτερική αναδιοργάνωσή της. Το τίμημα ωστόσο της ρεαλιστικής στροφής του Βενιζέλου με την υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου φιλίας δεν ήταν αμελητέο. Αντιθέτως, για πρώτη φορά τον έφερε αντιμέτωπο με τους πρόσφυγες, για τους οποίους έως τότε ήταν «ο σωτήρας της πατρίδας». Βεβαίως η πολιτική τοποθέτηση του προσφυγικού κόσμου ήταν σταθερά βενιζελική και εκπηγάζει από την αλυτρωτική πολιτική του Βενιζέλου ως ελευθερωτή, από την καταστροφή του 1922 για την οποία κατηγορήθηκαν ως κυρίως υπαίτιοι οι αντιβενιζελικοί, αλλά και από τη γενικώς επιτυχημένη πολιτική αποκατάστασης των προσφύγων που εφήρμοσε μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών.
ΝΕΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Ταυτόχρονα, το σύμφωνο φιλίας είναι η τελευταία πράξη του δράματος του Μικρασιατικού Ελληνισμού, καθώς σηματοδοτεί σε συναισθηματικό επίπεδο τον οριστικό ενταφιασμό κάθε μύχιας προσδοκίας επανόδου στη γενέθλια γη των προσφύγων, αλλά και τον οδυνηρό συμβιβασμό της εξίσωσης των περιουσιών που εγκατέλειψαν στη Μικρά Ασία με εκείνες των μουσουλμάνων που ανταλλάχθηκαν από την Ελλάδα, σε εφαρμογή της συνθήκης της Λοζάνης.
Η δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσμου, που ήταν η εκλογική ραχοκοκαλιά του κόμματος των Φιλελευθέρων, εκφράστηκε στις εκλογικές αναμετρήσεις του 1932 και κυρίως του 1933 σημαίνοντας και το πολιτικό τέλος του μεγάλου Κρήτα πολιτικού.
Με την άνοδό του στην εξουσία το 1928 ο Ελευθέριος Βενιζέλος, εν σχέσει με τη διακυβέρνησή του τη δεκαετία του 1910, ακολουθεί άλλο προσανατολισμό στην εξωτερική πολιτική που χαρακτηρίζεται από μία τάση ανεξαρτητοποίησης από την αγγλική και κυρίως από τη γαλλική πολιτική. Όμως η κομβικότερη μεταβολή της εξωτερικής πολιτικής ήταν η αποκατάσταση των σχέσεων με την Τουρκία, μέσα από την αναγνώριση του ιδίου του Βενιζέλου της νέας πραγματικότητας. Μεταβολή που επικυρώθηκε με τις συμφωνίες που υπεγράφησαν το 1930 και επιβεβαίωσαν την προσδοκία του Βενιζέλου να επενδύσει στη δημιουργία ενός αμιγώς ελληνικού αστικού κράτους, εγκαταλείποντας οριστικώς τη Μεγάλη Ιδέα.
Οι προσπάθειες του Βενιζέλου να οικοδομήσει ένα εθνικό κράτος με αστικά χαρακτηριστικά έκανε επιβεβλημένο η εξωτερική του πολιτική να κινηθεί προς την κατεύθυνση της ελληνοτουρκικής φιλίας. Το ζητούμενο είναι το κατά πόσο αυτή η φιλία οικοδομήθηκε ή όχι σε σαθρά θεμέλια. Κύριος στόχος του Βενιζέλου ήταν η διασφάλιση των συνόρων που είχαν οριστεί με τη συνθήκη της Λοζάνης, τόσο με την Τουρκία όσο και με το βορρά. Οι συμφωνίες που ακολούθησαν (από το 1924 ως το 1926) ήταν όλες προς την κατεύθυνση διευθέτησης των διαφορών που πολλές φορές φαινόταν δυσεπίλυτες, μέχρι που φτάσαμε στο 1928 και στην καθολική εκλογική νίκη του Βενιζέλου που επιτάχυνε τη διαδικασία απευθείας συνεννόησης Ελλάδος-Τουρκίας. Η άνοδος του Βενιζέλου στην εξουσία συνέπεσε με το αδιέξοδο των διαπραγματεύσεων Αθήνας-Άγκυρας το 1928. Ο Βενιζέλος όμως είχε επιλέξει μια προωθημένη για τα μέτρα της εποχής κατευναστική πολιτική, δεχόμενος εκτός από τον αμοιβαίο συμψηφισμό των απαιτήσεων και καταβολή πολεμικής αποζημίωσης στους Τούρκους. Αυτό που έμενε εκκρεμές ήταν το κέντρο αντίδρασης στις εξελίξεις αυτές που ήταν τα συναισθήματα των προσφύγων. Πρόσφυγες που το 1928 είχαν ψηφίσει σχεδόν ομόφωνα Βενιζέλο και διατηρούσαν γι’ αυτόν -από το 1920- την εικόνα του ελευθερωτή. Τώρα έβλεπαν τον ίδιο άνθρωπο να ακολουθεί μια εξωφρενική πολιτική συμφιλίωσης με τον προαιώνιο εχθρό. Όμως η κατάσταση είχε εν πολλοίς κριθεί με τη συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης στις 24-7-1923 και τη σύμβαση περί ανταλλαγής των ελληνοτουρκικών πληθυσμών στις 17/30 Ιανουαρίου του ίδιου έτους. Παράλληλα είχε δημιουργηθεί και μια νέα κατάσταση σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, την οποία ο Βενιζέλος ήταν αδύνατον να μην συνεκτιμήσει. Η Τουρκία είχε υπερβολικές αξιώσεις αποζημιώσεων, μη αρκούμενη ακόμη και στον καταφανώς αρνητικό για την Ελλάδα συμψηφισμό περιουσιών και πληθυσμών, αισθανόμενη ισχυρή διπλωματικά. Κατά μία, λοιπόν, ανάγνωση ο Βενιζέλος ίσως και να έσωσε πολύ περισσότερα από αυτά που και οι πλέον αισιόδοξοι πίστευαν ότι μπορούσαν να σωθούν.
ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΟΣ Ή ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ;
Η αποχή του Βενιζέλου από την πολιτική ζωή διήρκεσε μέχρι το 1928. Όμως ο επαναστάτης του κινήματος της Θερίσου στην Κρήτη το 1905 είχε δώσει πλέον τη θέση του σε ένα πολύ πιο συντηρητικό Βενιζέλο που, όπως θα εξομολογηθεί αργότερα, έχοντας μέσα του τα σαράκι του διχασμού, ίσως προσδοκούσε να γίνει ο υπερκομματικός ηγέτης των Ελλήνων. Σε κάθε περίπτωση ουδείς μπορεί να εισχωρήσει στις μύχιες σκέψεις του. Δεδομένο πάντως είναι ότι οι κινήσεις του διακατείχοντο και από το σύνδρομο της εκλογικής ήττας του 1920 που -ας μην το λησμονούμε- την υπέστη ο θριαμβευτής της υπογραφής της συνθήκης των Σεβρών που έκανε πράξη την «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών».
Πάντως ο Βενιζέλος, ειδικά με την υπογραφή των συμφωνιών του 1930 και με τη λογική που αντιμετώπισε το προσφυγικό ζήτημα, κατά την τετραετία 1928-1932 προσέφερε στην Ελλάδα κάτι περισσότερο από έναν απλό επαναπροσδιορισμό της εξωτερικής της πολιτικής. Προσέφερε δηλαδή μια ολοκληρωμένη και πιθανώς ρεαλιστικότερη στρατηγική σύλληψη για τη διεθνή θέση της νέας Ελλάδας. Η Ελλάδα του 1923-1928 ήταν μια Ελλάδα ηττημένη, οικονομικά προβληματική, συνοριακά επίφοβη και διπλωματικά σχεδόν απομονωμένη. Ο Βενιζέλος στην αρχή της θητείας του κατάφερε να αναβαθμίσει θεαματικά τη διεθνή θέση της χώρας.
Υπερβαίνοντας ο Βενιζέλος κάθε παρελθοντική τροχοπέδη και δείχνοντας έμπρακτα την αποφασιστικότητά του να ξεκαθαρίσει οριστικώς κάθε διαφορά του με την Τουρκία, στις 10 Ιουνίου του 1930 υπέγραψε στην Άγκυρα σύμβαση που εκκαθάριζε όλα τα ζητήματα ανταλλαγής περιουσιών και μειονοτήτων. Ακολουθούν, στις 30 Οκτωβρίου 1930 τρεις ελληνοτουρκικές συμφωνίες: α) Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας, β) συμφωνία ναυτικών εξοπλισμών και γ) εμπορική σύμβαση. Ο Βενιζέλος, που ήθελε μια Ελλάδα μακριά από τους συνδυασμούς των Μεγάλων Δυνάμεων στα Βαλκάνια, επέλεξε μία απευθείας συνεννόηση με την Τουρκία. Με τη συμφωνία του 1930 η περιουσία των ανταλλάξιμων μουσουλμάνων στην Ελλάδα και Ελλήνων στην Τουρκία περνούσε στην κατοχή της ελληνικής και της τουρκικής κυβέρνησης αντιστοίχως. Ρυθμιζόταν παράλληλα και το ζήτημα των μονίμως εγκατεστημένων, καθώς και το ζήτημα των αποζημιώσεων. Ο Βενιζέλος πέτυχε το στόχο του, πέτυχε όμως να εξοργίσει και τους πρόσφυγες, καθώς και τους πολιτικούς αντιπροσώπους τους. Η διπλωματική του οπτική, παράλληλα με τη βοήθεια της ιταλικής διπλωματίας, οδήγησε τελικά στην υπογραφή της συμβάσεως στις 10 Ιουνίου 1930, η οποία δέχθηκε δριμύτατη κριτική από την αντιπολίτευση. Κριτική την οποία ο Βενιζέλος αμφισβήτησε με το επιχείρημα ότι η συνθήκη της Λοζάνης προστάτευε βασικά τις ακίνητες περιουσίες των Τούρκων, ενώ οι ελληνικές, που ήταν και κινητές, υπό την έννοια πως επρόκειτο και για σύνθετες επιχειρηματικές και εμπορικές δραστηριότητες η υπεραξία των οποίων δεν μπορούσε να σταθμιστεί επακριβώς, δεν προστατεύοντο. Συνεπώς δεν μπορούσε να επιβεβαιωθεί η μεγαλύτερη σε αξία ελληνική περιουσία. Ακόμη δε και αν αυτό γινόταν, η διαδικασία θα ήταν χρονοβόρα με υψηλό κόστος για την ελληνική εξωτερική πολιτική 1. Η υιοθέτηση από το Βενιζέλο της άποψης ότι η αξία των μουσουλμανικών κτημάτων συνέπιπτε με την αξία των περιουσιών των Ελλήνων προσφύγων μπορεί να χαρακτηριστεί από κάποιους και έωλη, που απλώς εξυπηρετούσε την ανάγκη να κλείσει ένα κεφάλαιο. Τα κτήματα των Τούρκων, αγροτικά κτήματα, τσιφλίκια, δασικές εκτάσεις, αποτελούσαν μια περιουσία εύκολα σταθμίσιμη. Από την άλλη, τα αστικά ακίνητα, οι επιχειρήσεις, οι καταθέσεις των Ελλήνων δεν ήταν δυνατόν να σταθμιστούν με απόλυτη ακρίβεια 2.
Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΔΡΑΧΜΗΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΧΕΥΣΗ
Βέβαια, ακόμη και η αντιπολίτευση η οποία κέρδισε την εκλογική αναμέτρηση του 1933 (κυβέρνηση συνασπισμού του Παναγή Τσαλδάρη) συνέχισε την πολιτική στενών επαφών με την τουρκική ηγεσία, γεγονός που αποδεικνύει πως η πολιτική του Βενιζέλου, παρά τις όποιες επικρίσεις δέχθηκε, ειδικά από τους πρόσφυγες, λειτουργούσε με βάση το εφικτό.
Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το πολιτικό και κοινωνικό σκηνικό στην Ελλάδα ως και την υπογραφή του συμφώνου φιλίας Βενιζέλου και Ατατούρκ που κόστισε στην παράταξη του Βενιζέλου κατά την εκλογική αναμέτρηση του 1932 και κυρίως του 1933. Ο προσφυγικός κόσμος συνειδητοποίησε πως έχασε οριστικά κάθε πιθανότητα για αποζημιώσεις όταν ο Βενιζέλος δήλωσε τον Ιούνιο του 1930 στη Βουλή πως το όραμα της πλήρους αποζημίωσης των προσφύγων αντικαθίσταται από το όραμα της πλήρους αποκατάστασης 3.
Βασική παράμετρος της δυσκολίας αντιμετώπισης της προσφυγικής αποκατάστασης αποτελεί και η δυσχερής οικονομική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η χώρα και γενικότερα όλη η Ευρώπη από την οικονομική κρίση του κραχ στην Αμερική το 1929 που εισήχθη σταδιακά και στην Ευρώπη από το 1931. Η παραίτηση της κυβέρνησης Βενιζέλου στις 21 Μαΐου του 1932 αποτελεί επί της ουσίας τον πολιτικό του επίλογο λόγω της οικονομικής κρίσης και της αδυναμίας να αντιμετωπίσει τη μάχη της δραχμής 4. Ήταν το πλήρωμα του χρόνου για μια κυβέρνηση που ήταν από τις λίγες που κατάφεραν, από συστάσεως ελληνικού κράτους, να μείνει στην εξουσία για τέσσερα συναπτά έτη. Ο Βενιζέλος που το 1928 είχε επανεμφανιστεί στην πολιτική σκηνή της χώρας σαν μεσσίας, προσήλθε στη Βουλή, της οποίας ήλεγχε τη μέγιστη πλειοψηφία, και ανακοίνωσε την παραίτηση της κυβέρνησής του μετά την πτώχευση 5. Οι διαπραγματεύσεις για το σχηματισμό νέας κυβέρνησης διήρκεσαν πέντε μέρες και οδήγησαν στις 26 Μαΐου στην πρωθυπουργία τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, με τη στήριξη του κόμματος των Φιλελευθέρων, αφού πρώτα αποκλείστηκε η λύση της άμεσης διάλυσης της Βουλής. Τα μέτρα όμως που εξήγγειλε ο Παπαναστασίου υπέρ των ασθενέστερων στρωμάτων θορύβησαν τον Κρήτα πολιτικό, ο οποίος, φοβούμενος ότι μπορούν να του αποσπάσουν μέρος της εκλογικής δύναμης των Φιλελευθέρων, ήρε την υποστήριξή του προς τον Παπαναστασίου και στις 26 Ιουνίου 1932 ορκίστηκε νέα κυβέρνηση «εκλογών» υπό την προεδρία του ιδίου του Βενιζέλου.
Μέσα σε απολύτως πολωμένο κλίμα, που το τροφοδοτούσε και το πρόβλημα του πολιτειακού, διεξήχθησαν οι εκλογές στις 26 Σεπτεμβρίου του 1932. Το κόμμα των Φιλελευθέρων απώλεσε σημαντικό τμήμα της δύναμής του και ισοψήφησε σχεδόν με το Λαϊκό κόμμα (33,4% και 33,8%). Τα πολιτικά συμπεράσματα που εξήχθησαν δεν ήταν απολύτως αρνητικά για τους Φιλελευθέρους. Η πτώση τους οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην πολυδιάσπαση του ιδεολογικού τους χώρου, ενώ η άνοδος των Λαϊκών στη μονοκομματική τους συσπείρωση. Αυτός είναι ακριβώς και ο συσχετισμός που κράτησε ρυθμιστή της πολιτικής κατάστασης για λίγο χρόνο ακόμη το Βενιζέλο.
Ενώ η φυσιολογική πολιτική εξέλιξη θα ήταν μία κυβέρνηση συνασπισμού των βενιζελικών κομμάτων, ο Βενιζέλος, λόγω της δυσχερούς θέσης της Ελλάδος, επέλεξε να προβεί στη λύση κυβέρνησης συνεργασίας, που τελικά δεν κατέστη δυνατό να επιτευχθεί και δεν την επιθυμούσε και ο πολιτικός του αντίπαλος Τσαλδάρης. Ας μην λησμονούμε άλλωστε πως ο Βενιζέλος επιθυμούσε για τον ίδιο έναν υπερκομματικό ρόλο και ο Τσαλδάρης δεν ήθελε να του χαρίσει τέτοια ευκαιρία.
Στις 4 Νοεμβρίου 1932 σχηματίστηκε τελικώς κυβέρνηση μειοψηφίας με πρωθυπουργό τον Τσαλδάρη και με την ανοχή του κόμματος των Φιλελευθέρων. Η νέα κυβέρνηση είχε να αντιμετωπίσει μία αρνητικότατη οικονομική συγκυρία, την κατά 75% υποτίμηση της δραχμής και την ανέχεια των κατωτέρων στρωμάτων της κοινωνίας. Εντός του κλίματος αυτού ο Βενιζέλος, μετά από πιέσεις των βουλευτών του, καταψήφισε την κυβέρνηση Τσαλδάρη και σχημάτισε κυβέρνηση οριακής πλειοψηφίας 6 με τους μικρούς κομματικούς σχηματισμούς που προέρχονταν από τη μήτρα της βενιζελικής παράταξης. Όμως ο Βενιζέλος δεν ήταν πια ο ίδιος. Ενεργώντας αντισυνταγματικά, ποτέ δεν εμφανίστηκε στο κοινοβούλιο για να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης. Διέλυσε τη Βουλή, πήγε σε εκλογές με πλειοψηφικό σύστημα ονειρευόμενος το θρίαμβο του 1928 και ηττήθη. Οι πολωτικές εκλογές έδωσαν στην ενωμένη αντιπολίτευση το 46% των ψήφων, σηματοδοτώντας μία μη αναμενόμενη ανατροπή. Η προγενέστερη αποδοχή από τον Τσαλδάρη του πολιτεύματος της αβασίλευτης δημοκρατίας (στις 3 Οκτωβρίου του 1932) και η μετατόπιση προσφυγικών ψήφων βοήθησαν προς την κατεύθυνση αυτή. Αυτό ήταν το κύκνειο πολιτικό άσμα ενός μεγάλου ηγέτη.
* Ο δρ Μάξιμος Χαρακόπουλος είναι ιστορικός ερευνητής, Γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού της ΝΔ και βουλευτής Λαρίσης
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Γρηγόριος Δάφνης, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1997, σελ. 66-67.
2 Ό. π., σελ. 251.
3 Στάθης Πελαγίδης, Προσφυγική Ελλάδα (1913-1930), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 398.
4 Η κήρυξη της πτώχευσης του 1932 συνέπεσε με την εγκατάλειψη του «χρυσού κανόνα», της σύνδεσης δηλαδή χρυσού και δραχμής, που ως τότε επέβαλε τη νομισματική πειθαρχία. Ήρθη δηλαδή η ελεύθερη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε χρυσό ή συνάλλαγμα, με συνέπεια την απώλεια της ονομαστικής αξίας της δραχμής κατά 60% στις αρχές του 1932.
5 Σπύρος Μαρκεζίνης, Πολιτική Ιστορία της Συγχρόνου Ελλάδος, τόμος 3 (1924-1932), εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1978, σελ. 379.
6 Νικόλαος Μαραντζίδης, « Η Πορεία προς την Πόλωση», στο Θ. Βερέμης-Η. Νικολακόπουλος (επιμ.) Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2005, σελ. 341-346.
