καθηγητή Πληροφορικής πιστοποιημένου καθηγητή ECDL, καθηγητή Αγγλικών
Πάρα πολλοί τηλεθεατές θα θυμούνται ένα πολύ χαρακτηριστικό τύπο ανθρώπου στην ταινία του Χάρη Ρώμα «Το καφέ της χαράς» και συγκεκριμένα τον ηθοποιό Γεράσιμο Σκιαδαρέση στο ρόλο του Φατσέα, ο οποίος -αντιπροσωπεύοντας εκείνο τον νεοέλληνα που έχει την εντύπωση ότι έχει πολλές γνώσεις αλλά ουσιαστικά συμβαίνει το αντίθετο- καταλήγει σε πληθώρα γραμματικών και συντακτικών «μαργαριταριών». Συγκεκριμένα, σε συνεχή λάθη-παρερμηνείες αρχαίων ή νεότερων ελληνικών φράσεων, χρησιμοποιώντας λέξεις που δεν έχουν καμία συγγένεια με τις πρωτότυπες αλλά οι οποίες «κάνουν ρίμα», έχουν δηλαδή πάνω-κάτω ομοιοκαταληξία με τις αρχικές (για παράδειγμα, «αυτό έχει μπει στο χρονοντούλαπο της υστερίας»)!
Ενώ οι περισσότεροι γελάσαμε με τη «γλωσσική άγνοια» του Φατσέα, κανείς από εμάς δεν κατάφερε να περιγράψει το όλο φαινόμενο με μια συγκεκριμένη λέξη. Ο λόγος είναι ότι όντως μια τέτοια λέξη δεν υπάρχει στην ελληνική γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις και περιόδους της: αρχαία, μεσαιωνική ή νεότερη. Ωστόσο υπάρχει λέξη που δύναται να περιγράψει το φαινόμενο -αλλά δεν είναι ελληνική!
Είναι η αγγλική λέξη «malapropism», η οποία χρησιμοποιείται για να περιγράψει το φαινόμενο εκείνο κατά το οποίο κάποιος ομιλητής ή συγγραφέας χρησιμοποιεί, από λεκτική σύγχυση, λάθος λέξεις για να περιγράψει κάτι, οι οποίες έχουν ηχητική μόνο συγγένεια με τη λέξη που αντικαθιστούν. Θα μπορούσαμε λοιπόν να ισχυριστούμε -προκειμένου να περιγράψουμε το φαινόμενο- ότι ο Φατσέας χρησιμοποιούσε «μαλαπροπισμούς».
Αυτό που ήδη παρατηρήσατε οι περισσότεροι από τους αναγνώστες του παρόντος κειμένου είναι ότι η νέα λέξη «μαλαπροπισμός» -η οποία είναι δάνειο από την αγγλική γλώσσα-καλύπτει ένα γλωσσικό κενό. Όντως, κανένας Έλληνας δεν μπορούσε να περιγράψει το συγκεκριμένο φαινόμενο όταν αυτό πρωτοεμφανίστηκε.
Είναι κάτι παρόμοιο με τη στρατηγική που χρησιμοποιούν πολλά επιτελεία Marketing (=«εύρεση τεχνικών προώθησης προϊόντων, υπηρεσιών ή ιδεών») πολυεθνικών, κατά κύριο λόγο, εταιριών. Συγκεκριμένα, προσπαθούν να ανακαλύψουν μια καταναλωτική έλλειψη -ένα καταναλωτικό «κενό»- για να δημιουργήσουν νέα προϊόντα, τα οποία στη συνέχεια προωθούν με το σκεπτικό ότι καλύπτουν μια καταναλωτική «ανάγκη» (η οποία συνήθως είναι τεχνητή και όχι πραγματική).
Γλωσσικά ερμηνευτικά «κενά» στην Ελληνική δεν έχουν παρατηρηθεί μόνο πρόσφατα. Πολλοί από εσάς θα θυμούνται από τα σχολικά χρόνια τη φράση του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού «νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν», η οποία παρουσιάζει το χαρακτηριστικό ότι έχει την ίδια ορθογραφία είτε διαβαστεί κανονικά είτε αντίστροφα! Κι όμως, κανένας δεν προσπάθησε, μέχρι σήμερα, να περιγράψει την ιδιαιτερότητα που παρουσίαζε η συγκεκριμένη φράση με μία μόνο λέξη.
Η Αγγλική δίνει τη λύση και εδώ. Η λέξη «palindrome» (=«παλίνδρομος») χρησιμοποιείται για μια λέξη ή φράση η οποία παρουσιάζει την ίδια ορθογραφία είτε διαβαστεί κανονικά είτε αντίστροφα. Κι όμως, η λέξη «παλίνδρομος» είναι ελληνική και υπάρχει στην ελληνική λεξικογραφία (!), απλά δεν απέκτησε ποτέ μέχρι σήμερα την ερμηνεία της αντίστοιχης αγγλικής λέξης. Χρησιμοποιείται δε για να περιγράψει εκείνον ο οποίος εναλλάσσεται με διαδοχικές κινήσεις προς τα εμπρός και προς τα πίσω, έχει αρχαιοελληνική προέλευση, ενώ ο όρος «παλινδρομική κίνηση» χρησιμοποιείται στη φυσική!
Με τα παραπάνω προσπάθησα να καταστήσω προφανές το ότι η σύγχρονη Ελληνική παρουσιάζει ελλείψεις ερμηνευτικές οι οποίες θα μπορούσαν κάλλιστα να καλυφθούν με ξενόγλωσσα δάνεια. Σαφώς και θα ήταν προτιμότερη η ύπαρξη μιας επιτροπής γλωσσολόγων η οποία θα ήταν υπεύθυνη για τη δημιουργία νέων, ελληνικών λέξεων που θα μπορούσαν να καλύψουν αντίστοιχα ερμηνευτικά κενά, αλλά εγώ είμαι καθηγητής αγγλικής φιλολογίας και όχι ελληνικής!
Παρακάτω παραθέτω -ενδεικτικά και μόνο- έξι λέξεις-δάνεια από την Αγγλική γύρω από τον τομέα της γραμματικής/λεξικογραφίας, ένα τομέα ο οποίος, αν και έχει απασχολήσει χιλιάδες Έλληνες φιλολόγους, δυστυχώς παρουσιάζει ελλείψεις. Υπολογίζω δε το σύνολο των λέξεων που θα μπορούσαν να μεταφερθούν από την Αγγλική σε πολλές εκατοντάδες!
Λίστα λέξεων -δανείων από την Αγγλική σχετικές με τη «γραμματική»
1. ανταγώνυμο (αγγλ. antagonym): μια λέξη η οποία μπορεί να έχει
και σημασία αντίθετη της συνηθισμένης της.
Π.χ. απασχολώ = δίνω ασχολία/δουλειά σε κάποιον («αυτή η επιχείρηση απασχολεί είκοσι άτομα»)
απασχολώ = απομακρύνω/αποσπώ κάποιον από την ασχολία του («μην τον απασχολείς, διαβάζει για το αυριανό μάθημα»)
2. αυτοαντώνυμο (αγγλ. autoantonym): ίδια σημασία με το «ανταγώνυμο».
3. κοντράνυμο (αγγλ. contranym): ίδια σημασία με το «ανταγώνυμο».
4. εφεμισμός (αγγλ. euphemism): μια λέξη που χρησιμοποιείται για την αντικατάσταση κάποιας άλλης, η οποία έχει υποτιμητικό περιεχόμενο.
παράδειγμα: η λέξη «Οδοκαθαριστής» είναι εφεμισμός για τη λέξη «σκουπιδιάρης»
5. μαλαπροπισμός (αγγλ. malapropism): το φαινόμενο κατά το οποίο κάποιος χρησιμοποιεί (από άγνοια) λάθος λέξεις από αυτές που πρέπει, οι οποίες μοιάζουν ηχητικά με τις σωστές.
* παράδειγμα: βλ/κύριο κείμενο.
6. παλίνδρομο (αγγλ. Palindrome ): μια λέξη ή φράση που έχει την ίδια σειρά γραμμάτων είτε διαβαστεί κανονικά είτε αντίστροφα.
* παράδειγμα: Άννα (παλινδρομική λέξη)
Τελικά μοιάζει δύσκολο να το πιστέψει κανείς, αλλά σε ένα χώρο τόσο σημαντικό, κοινό ενδεχομένως, αλλά και πολυσυζητημένο όπως αυτός της ελληνικής γραμματικής υπάρχουν τουλάχιστον έξι λέξεις οι οποίες προσδίδουν έννοιες καινούριες πέρα από τα συνώνυμα, τα ομώνυμα, τους νεολογισμούς και τις υπόλοιπες λέξεις που καλούνταν να περιγράψουν μέχρι σήμερα γραμματικά φαινόμενα.
Μακάρι το παρόν κείμενο να δώσει το έναυσμα για περαιτέρω μελέτη τού, ομολογουμένως, δύσκολου έργου του εμπλουτισμού της Ελληνικής από νέες λέξεις που θα καλύπτουν έννοιες και ερμηνείες οι οποίες δεν ικανοποιούνται από τις υπάρχουσες λέξεις της ελληνικής γλώσσας.
