Του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας, συγγραφέα
ΓΕΝΙΚΑ: Σύμφωνα με την ελληνική Μυθολογία, ο Ορφέας ήταν ο κύριος εκπρόσωπος της τέχνης του τραγουδιού και της λύρας, ενώ είχε ιδιαίτερη σημασία στη θρησκευτική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας. Γεννήθηκε στην Πιερία στον οικισμό Πίμπλεια, κοντά στους πρόποδες του Ολύμπου. Αργότερα εμφανίζεται ως βασιλιάς των Κικόνων της Θράκης. Ο τάφος του επιδεικνυόταν κατά την Αρχαιότητα κοντά στα Λείβηθρα του Ολύμπου. Αναφορές στον Ορφέα δεν συναντάμε ούτε στον Όμηρο ούτε στον Ησίοδο. Πάντως την εποχή του Ιβύκου [μετά το 540 π.Χ], ο Ορφέας ήταν ήδη γνωστός. Ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος αναφέρει τον Ορφέα ως “πατέρα των τραγουδιών". Από τον 6ο αιώνα π.Χ., ο Ορφέας θεωρήθηκε ένας από τους βασικούς ποιητές και μουσικούς της Αρχαιότητας, μάλιστα καλείτο εφευρέτης της λύρας. Με τη δύναμη της μουσικής του και του τραγουδιού του μπορούσε να γοητεύσει άγρια ζώα, να σύρει δέντρα και βράχους σε χορό, ακόμη και να σταματήσει τη ροή των ποταμών! Πέρα από το μουσικό του χάρισμα, ο Ορφέας θεωρείται πως δίδαξε στην ανθρωπότητα τις τέχνες της φαρμακευτικής, της γραφής και της γεωργίας. Ακόμη, συνδεδεμένος με τη θρησκευτική-λατρευτική ζωή, ο Ορφέας ήταν οιωνοσκόπος και μάντης. Εξασκούσε την αστρολογία, ίδρυσε πολλά σημαντικά μυστήρια, όπως αυτά του Απόλλωνα και του Διονύσου [η λατρεία του οποίου από τη Θράκη κατέβηκε στην υπόλοιπη Ελλάδα], ενώ καθιέρωσε τελετουργικά, δημόσια και ιδιωτικά αλλά και εξαγνιστικές τελετουργίες-καθαρμούς.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ: Πιθανή πρόταση για την προέλευση του ονόματος Ορφέας είναι η συσχέτιση με την Ελληνική λέξη ορφανός. Κάποιο άλλοι πιθανολογούν την προέλευση του ονόματος στη σημασιολογικά κοντινή ηχητικά και σημασιολογικά λέξη “γοάω”, δηλαδή θρηνώ, τραγουδώ άγρια, μαγεύω. Η λέξη ορφικός ορίζεται ως μυστικός, μαγευτικός και εκστασιακός, και πιθανόν, εξαιτίας του μαντείου του Ορφέα, ορφικός μπορεί επίσης να σημαίνει μαντικός. Σύμφωνα με μια τρίτη ετυμολογική εκδοχή το όνομά του προέρχεται από το “όρφνη” (σκοτάδι)
ΚΑΤΑΓΩΓΗ: Σύμφωνα με την παράδοση, ο Ορφέας ήταν γιος του Οιάγρου, βασιλιά της Θράκης. Την περίοδο που αναφερόμαστε, πριν τα Αρχαϊκά χρόνια, η Θράκη φαίνεται πως περιελάμβανε μια έκταση από την περιοχή του Ολύμπου μέχρι τα Στενά του Ελλησπόντου, καθώς μάλιστα στα ορφικά κείμενα (“Αργοναυτικά”) αναφέρεται ότι ο Ορφέας γεννήθηκε στο όρος Ελικών στα Λίβηθρα (Πίπλαν Πιερίας). Σε άλλες παραδόσεις, γονείς του είναι η Μούσα Καλλιόπη και ο Απόλλων. Ο Ορφέας έμαθε μουσική από το Λίνο, ή από τον Απόλλωνα, που του έδωσε τη λύρα του ως δώρο.
ΣΤΗΝ ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ: Παρά τη θρακική καταγωγή του, ο Ορφέας συμμετείχε στο ταξίδι της Αργούς. Ο Ιάσων έμαθε από τον Χείρωνα πως χρειαζόταν οπωσδήποτε τον Ορφέα για να μπορέσουν να περάσουν άθικτοι από τις Σειρήνες. Οι Σειρήνες κατοικούσαν σε τρία μικρά, βραχώδη νησιά και τραγουδούσαν όμορφα τραγούδια που δελέαζαν τους ναυτικούς προς αυτές. Όταν ο Ορφέας άκουσε τις φωνές τους, πήρε τη λύρα του και έπαιξε μια ομορφότερη μουσική, πνίγοντας τη δικιά τους.
ΟΡΦΕΑΣ ΚΑΙ ΕΥΡΥΔΙΚΗ: Γνωστότερος μύθος στον οποίο πρωταγωνιστεί, ο Ορφέας, είναι αυτος της συζύγου του Ευρυδίκης. Η Ευρυδίκη [αλλού παρουσιάζεται με το όνομα Αγριόπη], μια πανέμορφη Νύμφη, ερωτεύτηκε τον Ορφέα και τον παντρεύτηκε. Κάποτε, όμως, ο Αρισταίος, γιος της Κυρήνης και του Απόλλωνα, ζηλεύοντας την ομορφιά της άρπαξε την Ευρυδίκη, κάποια στιγμή όταν ο Ορφέας απουσίαζε. Εκείνη κατάφερε να δραπετεύσει από τον απαγωγέα της, αλλά, κατά τη δραματική της φυγή, δαγκώθηκε από φίδι και πέθανε. Ο Ορφέας, πάνω από τη νεκρή σύζυγό του, αλλόφρων, έπαιξε τόσο συγκινητικά θρηνητικά τραγούδι, που νύμφες και θεοί έκλαψαν και τον συμβούλευσαν να καταφύγει στο θεό του Άδη, τον Πλούτωνα και να ζητήσει πίσω την Ευρυδίκη. Ο Ορφέας, πράγματι, κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο και με τη μουσική του απάλυνε την καρδιά του Πλούτωνα και της Περσεφόνης, οι οποίοι συμφώνησαν να επιτρέψουν στην Ευρυδίκη να επιστρέψει μαζί του στη γη. Αλλά ο όρος που συνόδευε την απόφαση ήταν πως έπρεπε να περπατά μπροστά από αυτήν και να μην κοιτάξει πίσω του μέχρι να φτάσει στον πάνω κόσμο. Μέσα στην αγωνιώδη χαρά του αθέτησε την υπόσχεση, στέφοντας το βλέμμα του προς την αγαπημένη του. Τότε, η Ευρυδίκη εξαφανίστηκε απ΄τα μάτια του! Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι την ιστορία αυτή, διέσωσε γραπτά ο Βιργίλιος. Όμως, και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς, πριν απ' αυτόν, μιλούν για την επίσκεψη του Ορφέα στον κάτω κόσμο [Πλάτων]. Ο Οβίδιος, διαφοροποιούμενος, λέει πως ο θάνατος της Ευρυδίκης από τσίμπημα φιδιού δεν προκλήθηκε κατά την δραπέτευσή της από τον Αρισταίο, αλλά την ώρα του χορού της με τις Ναϊάδες τη μέρα του γάμου της!
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η διάσημη ιστορία της Ευρυδίκης ίσως είναι μεταγενέστερη προσθήκη στους Ορφικούς μύθους. Συγκεκριμένα, το όνομα Ευρυδίκη (“ευρεία δικαιοσύνη”) θυμίζει μυστηριακούς τίτλους της Περσεφόνης. Ο μύθος μπορεί να προέρχεται από έναν άλλο θρύλο για τον Ορφέα κατά τον οποίο ταξιδεύει στα Τάρταρα για να γοητεύσει τη θεά Εκάτη [Εννοδία].
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΟΡΦΕΑ: Σύμφωνα με την υπόθεση χαμένου έργου του Αισχύλου, ο Ορφέας στο τέλος της ζωής του περιφρόνησε την λατρεία όλων των θεών εκτός από του Ηλίου, τον οποίο αποκαλούσε Απόλλωνα. Ένα πρωινό ανέβηκε το Παγγαίο, όπου εκεί κοντά υπήρχε μαντείο του Διονύσου, για να χαιρετήσει τον Ήλιο κατά την ανατολή, αλλά σκοτώθηκε από Θρακικές Μαινάδες, επειδή δεν τιμούσε τον πρώην προστάτη του, το Διόνυσο [Ανάλογος είναι και ο μύθος με τον “ασεβή” προς το Διόνυσο βασιλιά Πενθέα, στις “Βάκχες” του Ευριπίδη]. Συγκεκριμένα, κατά τον Οβίδιο [Μεταμορφώσεις XI], οι Θρακικές Μαινάδες, ακόλουθοι του Διονύσου, περιφρονημένες από τον Ορφέα, αρχικά του έριξαν ραβδιά και πέτρες ενώ έπαιζε, αλλά η μουσική του ήταν τόσο όμορφη που ακόμα και οι πέτρες και τα κλαδιά αρνούνταν να τον χτυπήσουν. Εξαγριωμένες οι Μαινάδες τον έσκισαν σε κομμάτια με την “κλασική” φρενίτιδα των Βακχικών τους οργίων. Το κεφάλι και η λύρα του, τραγουδώντας θρηνητικά τραγούδια, μεταφέρθηκαν από τον Έβρο στη θάλασα. Τα κύματα τα μετέφεραν στη Λέσβο, όπου κατά την παράδοση οι κάτοικοι έθαψαν το κεφάλι του, ενώ ένας ναός κατασκευάστηκε προς τιμήν του κοντά στην Άντισσα. Η λύρα μεταφέρθηκε στον ουρανό από τις Μούσες, δημιουργώντας τον ομώνυμο αστερισμό. Οι Μούσες, έπειτα, αναζήτησαν και βρήκαν το διαμελισμένο σώμα του και το έθαψαν κάτω από τον Όλυμπο, όπου αηδόνια κελαηδούσαν πάνω από τον τάφο του. Η ψυχή του επέστρεψε στον Άδη, όπου επανενώθηκε με την αγαπημένη του Ευρυδίκη.
ΟΡΦΙΚΑ: Ένας μεγάλος αριθμός ελληνικών θρησκευτικών ποιημάτων σε δακτυλικό εξάμετρο αποδόθηκαν στον Ορφέα. Από την τεράστια αυτή λογοτεχνική παραγωγή, μόνο δύο παραδείγματα επιζούν ολόκληρα: μία ομάδα ύμνων συντεθειμένων κάπου γύρω στον 2ο ή 3ο αιώνα π.Χ., και μια Ορφική “Αργοναυτική Εκστρατεία”, γραμμένη ανάμεσα στον 4ο και τον 6ο αιώνα π.Χ. Πρωιμότερη ορφική λογοτεχνία, που μπορεί να χρονολογηθεί μέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ., επιζεί σε σπαράγματα παπύρων ή σε παραπομπές μεταγενέστερων συγγραφέων. Η λεγόμενη ορφική ποίηση απαγγελλόταν σε μυστηριακά τελετουργικά και εξαγνιστικές ιεροτελεστίες. Όσοι ήταν ιδιαίτερα αφοσιωμένοι σ’ αυτά τα τελετουργικά και ποιήματα συχνά ήταν χορτοφάγοι, ενώ απείχαν από ερωτικές επαφές, πρακτική που έμεινε γνωστή ως ορφικός βίος.
Konstantinosa.oikonomou@gmail.com www.scribd.com/oikonomoukon
ΦΩΤ.: Ορφέας και Ευρυδίκη στον Αδη
