Στεφάνου Π. Δαλαμπύρα, συν/χου εκπ/κού
Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι η Σταυρική θυσία του Χριστού προκάλεσε και προκαλεί σε κάθε ανθρώπινη ψυχή οδύνη, θλίψη και μεγάλη συγκίνηση. Αντικρίζοντας κανείς το Αγιο Πάθος αγανακτεί και συγκινείται για τη μεγάλη αδικία και τον πόνο, που έχει δημιουργήσει το κατεστημένο της εποχής εκείνης για να εξασφαλίσει την εξουσία και τον πλούτο. Η βυζαντινή τέχνη με πίστη και σεβασμό προσπάθησε να εκφράσει και να προβάλλει το γεγονός της Σταυρικής Θυσίας του Χριστού, χωρίς υπερβολές και τραγικότητες όπως το έπραξε η δυτική τέχνη, αλλά με συγκρατημένη συγκίνηση και νηφαλιότητα, όπως επιβάλλεται με πίστη και ψυχραιμία στις περιστάσεις αυτές.
Είναι γεγονός ότι έχουν δημιουργηθεί τρεις τύποι εικονογραφικοί της Σταυρικής Θυσίας του Χριστού, οι οποίοι διαφέρουν μεταξύ των σε ορισμένα σημεία. Ο πρώτος τύπος απαντά ενδεικτικά στη Μονή Δαφνίου, ο δεύτερος στη Μονή Οσίου Λουκά και ο τρίτος στην Anta Maria Articka της Ρώμης. Ο δεύτερος και ο τρίτος τύπος έχουν δημοσιευθεί σε προηγούμενα έτη. Σήμερα θα γίνει αισθητική ανάλυση του τρίτου τύπου, όπως έχει δημιουργηθεί ή εκφραστεί κατά τη βυζαντινή περίοδο. Παρατηρώντας με πίστη και σεβασμό τη Σταυρική Θυσία του Χριστού δημιουργούνται μέσα μας διάφορα συναισθήματα και εντυπώσεις, οι οποίες εναλλάσσονται αντικρίζοντας το Θείο Δράμα με προσοχή και περίσκεψη.
Ο καθηγητής π. Μιχελής αναφέρει το χλωμό σώμα του Χριστού, που κρέμεται πάνω στο σταυρό, φαίνεται να απομακρύνεται προς τα πίσω και να προβάλλει με έντονο τρόπο, ο βαρύς μαύρος σταυρός του Μαρτυρίου, ο οποίος καρφώνεται βαριά στο έδαφος. Ο όγκος και το μαύρο χρώμα του σταυρού υπερέχει του χλωμού σώματος του Χριστού.
Η διαφορά όγκου και χρώματος είναι εμφανής και ξεχωρίζει έντονα και παρέχει τη δυνατότητα προβολής του σταυρού. Παρατηρούμε ότι οι οφθαλμοί της Παναγίας είναι έντονα καρφωμένοι πάνω στον Σταυρό, όπου κρέμεται το σώμα του γιου της. Διακρίνουμε ή διαπιστώνουμε το σώμα του Χριστού, που κρέμεται πάνω στον Σταυρό διαγράφει μία ευγενική καμπύλη γύρω από τον άξονά του, αποβάλλοντας βάρος και όγκο λανθάνει μια εξαϋλωμένη μορφή αϋλοποιείται ή πνευματοποιείται. Το σώμα του Χριστού λαμβάνει κάποια κλίση προς την πλευρά της Παναγίας, η οποία είναι ζωγραφισμένη προς τα πλάγια (προς το μέρος του Χριστού) και φαίνεται σαν να επιθυμεί ή θέλει να πάει προς το παιδί της, τον Χριστό, που υποφέρει το Θείο Δράμα και αν ακόμη δεν έχει κινηθεί προς τα εκεί, το δεξί της χέρι, μαρτυρεί την κίνηση αυτή. Διατρέχει τον κίνδυνο, όπως αναφέρει ο καθηγητής π. Μιχελής, να βραχεί η Παναγία από το αίμα, το οποίο τρέχει δυνατά από τα στήθια του Χριστού.
Το αριστερό χέρι της είναι ακινητοποιημένο. Με τον τρόπο αυτό προβάλλεται έντονα η κίνηση του δεξιού, το οποίο στη θέση του κρατώντας το μαντήλι και με τα δύο δάχτυλά της πιάνει τον λαιμό της σαν να θέλει να καταπιεί τον κόμπο της που της έχει δημιουργήσει η μεγάλη συγκίνηση του Θείου Δράματος, δεν μπορεί να αρθρώσει λέξη.
Παρατηρούμε από το ένα χέρι στο άλλο μεταφέρεται σιωπηλά η φωνή της Παναγίας, η μητρική στοργή, κομμένη ανάσα, ο κτύπος της καρδιάς της χωρίς λυγμούς, όπως παρατηρούμε στη δυτική τέχνη. Η Παναγία στέκεται χωρίς να προχωρεί προς το σώμα του Χριστού, γιατί όπως αναφέρει ο καθηγητής π. Μιχελής η μεγάλη προσέγγιση θα κατέβαζε χαμηλά το επίπεδο του ρεαλισμού. Ο ζωγράφος προσπαθεί να αποκαλύψει την αντίθεση αυτή με τον χρωματισμό. Ζωγραφίζει την Παναγία με μαύρα σκούρα ρούχα αντίθετα προς το χλωμό σώμα του Χριστού, η αντίθεση αυτή προς το χλωμό σώμα του Χριστού, απομονώνει την Παναγία αισθητικά και την κρατεί σε κάποια απόσταση από τον Χριστό.
Θα παρατηρήσουμε ότι ο Ιωάννης ο Θεολόγος με το χλωμό χρώμα, όπως του Χριστού βρίσκεται σε μεγαλύτερη απόσταση από το σώμα του Σταυρωμένου Χριστού. Σχηματίζεται μία παράλληλη σχέση μεταξύ του δεξιού χεριού του Ιωάννου του Θεολόγου, με το ελαφρό γυρμένο κεφάλι του Χριστού, πράγμα, που φανερώνει ή μαρτυρεί ότι σκέπτεται τον Χριστό. Ο Ιωάννης ο Θεολόγος στέκει βλέποντας προς τα εμπρός και όχι τον Χριστό, όπως συμβαίνει με την Παναγία. Φαίνεται ότι σκέπτεται το Θείο Πάθος του Χριστού, ενώ αντίθετα η Παναγία το βιώνει, το ζει έντονα και υποφέρει και πονάει γι΄ αυτό διακατέχεται από την επιθυμία να προχωρήσει, να κινηθεί προς τον Χριστό, στο παιδί της, ενώ ο Ιωάννης ο Θεολόγος δεν φαίνεται να έχει τη διάθεση αυτή.
Φανερώνει κάποια διάθεση να στρίψει προς τον Χριστό για να τον δει. Η στροφή αυτή του Ιωάννου του Θεολόγου θα ήταν αισθητικά δυνατή, μόνο στην περίπτωση που ο Χριστός είχε γύρει το κεφάλι προς την κατεύθυνση προς αυτόν. Στην περίπτωση κατά την οποίαν αναφέρει ο καθηγητής π. Μιχελής ο Χριστός έστριβε το κεφάλι του προς άλλη κατεύθυνση, τότε η στροφή του Ιωάννου του Θεολόγου, δεν θα είχε καμία σημασία, κανένα απολύτως νόημα. Αν όμως συμβαίνει να είναι ειλικρινής η στροφή του Ιωάννου του Θεολόγου και η ελαφρά στροφή του Χριστού, τότε μπορούμε να υποθέσουμε τα βλέμματά των να συναντηθούν.
Ο Χριστός έχει μισόκλειστα τα μάτια Του και δεν αποκλείεται να βλέπει τη μητέρα Του, η οποία έχει καρφωμένα τα μάτια της πάνω στο Χριστό. Το λεγόμενο ότι ο Χριστός έχει κλειστά τα μάτια και κανέναν δεν κοιτάζει δεν είναι εξακριβωμένο, το αίμα του τρέχει δυνατά από το στήθος Του και ο Χριστός δεν έχει αποπνεύσει. Αν όμως βλέπει την Μητέρα Του ή τον Ιωάννη τον Θεολόγο ή όσοι βλέπουν το Θείο Δράμα, κανείς δεν μπορεί να το βεβαιώσει ή να το συμπεράνει. Ολοι οι παράγοντες βάρος, χρώμα, κλίμακα κι οι διάφοροι συμβολισμοί των παραστάσεων συνυπάρχουν και συνεργάζονται αρμονικά και δίδουν νόημα στο αίσθημα και μας αποκαλύπτουν νοήματα, που μας οδηγούν σε μεγάλα ύψη χαράς και αγαλλίασης στον ψυχικό μας κόσμο. Ένα σιωπηλό δέος μας διακατέχει όλους μας κοιτάζοντας το Θείο Δράμα.
Γενικά διακρίνουμε στην όλη παράσταση ορισμένα χαρακτηριστικά: 1) Συγκρατημένες κινήσεις ιδιαίτερα της Παναγίας, 2) Αρμονική ανατομική σωμάτων, πτυχώσεων και ενδυμάτων, 3) Καλλιγραμμία.
