Από τον Αργύρη Ντόβα
Ορισμός της νηστείας: Νηστεία ορίζεται η εκούσια πλήρης αποχή από την τροφή (ετυμολογικά, η λέξη νηστεία προέρχεται από το νη+ εσθίω, δηλαδή, δεν τρώω) για ορισμένο χρονικό διάστημα. Ο όρος νηστεία χρησιμοποιείται από πολλούς λαούς, κυρίως για να αποδώσει την εκούσια αποχή από ορισμένες τροφές (κυρίως ζωικής προέλευσης), ιδίως για θρησκευτικούς λόγους.
Ιστορικά δεδομένα: Η νηστεία, σύμφωνα με ιστορικές πηγές, αποτελούσε συνήθεια πολλών λαών κατά την αρχαιότητα, για λόγους, τόσο θρησκευτικούς όσο και για λόγους θεραπευτικούς. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι υποβάλλονταν σε νηστεία κυρίως κατά τις μεγάλες εορτές της Ίσιδας. Στους αρχαίους Έλληνες, η πλήρης νηστεία περιορίζονταν σε ορισμένες ομάδες πληθυσμού είτε για λόγους θεραπευτικούς, είτε για λόγους θρησκευτικούς, σε αντίθεση με τη λιτότητα στη δίαιτα, που ήταν ιδιάζον γνώρισμα των λαϊκών μαζών και ήταν περισσότερο διαδεδομένη. Σε πλήρη νηστεία υποβάλλονταν κυρίως οι ιερείς, οι Βασιλείς και οι αξιωματούχοι, πριν την τέλεση θυσιών ή διάφορων άλλων «μυστηρίων». Ιδιότυπες νηστείες είχαν καθιερώσει διάφορες θρησκευτικές και φιλοσοφικές σχολές της εποχής (π.χ. οι Πυθαγόρειοι), που είχαν όμως απήχηση μόνο στον κύκλο των οπαδών τους. Οι Ρωμαίοι νήστευαν κυρίως σε περιόδους κρίσεων για να προκαλέσουν τη θεία βοήθεια.
Η νηστεία, ως θεραπευτική πρακτική, αποτελούσε μία από τις βασικές μεθόδους θεραπείας των διάφορων ασθενειών στους αρχαίους Έλληνες, η οποία άρχισε να εφαρμόζεται τουλάχιστον από τη Μυκηναϊκή περίοδο στα Ασκληπιεία. Ο Ιπποκράτης, στην Ιατρική των ασκληπιείων, περιελάμβανε τη νηστεία ως βασική θεραπευτική μέθοδο αντιμετώπισης των σοβαρών ασθενειών. Οι ασθενείς των ιερών θεραπευτηρίων υποβάλλονταν πάντοτε, αναλόγως των περιστάσεων, σε προπαρασκευαστική νηστεία ή ειδική δίαιτα, πριν την εφαρμογή της ειδικής θεραπείας. Η νηστεία αποτέλεσε διαχρονική συνήθεια όλων σχεδόν των πολιτισμών και όλων επίσης των θρησκειών (Εβραϊκή, Μωαμεθανική, Χριστιανική θρησκεία).
Θρησκευτική νηστεία: Η νηστεία στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία διαρκεί περίπου 180 - 200 ημέρες το χρόνο, με βάση τις τρεις κύριες θρησκευτικές περιόδους: Τα Χριστούγεννα (40 ημέρες), το Πάσχα (50 ημέρες) και την Κοίμηση της Θεοτόκου (15 ημέρες). Η θρησκευτική νηστεία επίσης εφαρμόζεται κάθε Τετάρτη και Παρασκευή (πολλά άτομα δεν τρώνε ούτε λάδι). Κατά τη διάρκεια της νηστείας δεν επιτρέπεται η κατανάλωση τροφίμων ζωϊκής προέλευσης (κρέας, γαλακτοκομικά προϊόντα, αυγά). Η κατανάλωση ψαριού ή ελαιόλαδου είναι περιορισμένη, ανάλογα με την περίοδο της νηστείας. Η κατανάλωση όμως θαλασσινών (π.χ. καλαμάρι, σουπιές, χταπόδι, καβούρια, μύδια και γαρίδες) επιτρέπεται σ’ όλες τις περιόδους της νηστείας.
Η νηστεία της Σαρακοστής αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των θρησκευτικών παραδόσεων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τις ημέρες αυτές, άλλοι για μεγαλύτερο και άλλοι για μικρότερο χρονικό διάστημα, νηστεύουν, τηρώντας τις παραδόσεις της Εκκλησίας μας. Αναμφισβήτητα, η νηστεία ενέχει μεγάλη θρησκευτική αξία, αλλά παράλληλα είναι και ωφέλιμη για τις ευεργετικές επιδράσεις της στην υγεία και στην ευρωστία του οργανισμού. Οι θρησκευτικές και ηθικές αξίες, που ενδυναμώνει η νηστεία, περιλαμβάνουν: την εγκράτεια, την εξάσκηση της θέλησης, καθώς και την αποχή από πειρασμούς, καταχρήσεις, άσχημες σκέψεις και θυμό. Πέραν αυτού, η συμβατότητα της διατροφής της νηστείας με τη χορτοφαγία και τη Μεσογειακή διατροφή, αποτελεί μία καλή ευκαιρία αποτοξίνωσης του οργανισμού από την κρεατοφαγία και την υπερβολική κατανάλωση άλλων προϊόντων ζωικής προέλευσης. Ωστόσο, η νηστεία ενέχει και ορισμένους κινδύνους από ιατρικής πλευράς, ιδιαίτερα όταν είναι παρατεταμένη, αυστηρή και διαμορφωμένη χωρίς διατροφική ισορροπία, σ’ ό,τι αφορά στην ποσότητα των απαραίτητων θρεπτικών συστατικών, που πρέπει να περιέχονται στη διατροφή της νηστείας (π.χ. πρωτεΐνες, σίδηρος, ασβέστιο, βιταμίνη Β12).
Οφέλη της νηστείας στην υγεία: α) Η μη κατανάλωση τροφών ζωικής προέλευσης, κατά την περίοδο της νηστείας, έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της πρόσληψης κεκορεσμένου (ζωικού) λίπους, γεγονός το οποίο συμβάλλει στην αποτοξίνωση του οργανισμού και στη βελτίωση της υγείας. Η μείωση της πρόσληψης κεκορεσμένου λίπους, προκαλεί ελάττωση των επιπέδων στο αίμα: της ολικής χοληστερόλης, της LDL- χοληστερόλης ή «κακής» χοληστερόλης, των τριγλυκεριδίων, καθώς και βελτίωση των επιπέδων της γλυκόζης (σακχάρου). Επίσης, προκαλεί μείωση της αρτηριακής πίεσης. β) Η αυξημένη κατά την περίοδο της νηστείας κατανάλωση ορισμένων τροφίμων (π.χ. ελαιόλαδο, ελιές, ταχίνι, ψάρι, ξηροί καρποί, ταραμάς), τα οποία είναι πλούσια σε μονοακόρεστα και πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, ενέχει ιδιαίτερα ευεργετικά αποτελέσματα στη λειτουργία της καρδιάς και στην υγεία των αγγείων. γ) Η αυξημένη κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, οσπρίων και δημητριακών, που παρατηρείται κατά την περίοδο της νηστείας, έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της πρόσληψης φυτικών ινών. Οι φυτικές ίνες είναι ιδιαίτερα ωφέλιμες στα άτομα, που πάσχουν από υπερλιπιδαιμία και σακχαρώδη διαβήτη, καθότι βοηθούν στη μείωση της απορρόφησης των λιπιδίων από τον βλεννογόνο του εντέρου, με αποτέλεσμα την ελάττωση των επιπέδων των λιπιδίων του αίματος. Συμβάλλουν επίσης στην ομαλοποίηση των επιπέδων του σακχάρου στο αίμα, στην καλή λειτουργικότητα του πεπτικού σωλήνα και στη μείωση του κινδύνου για εμφάνιση δυσκοιλιότητας. δ) Πέραν των φυτικών ινών, η αυξημένη κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, ελαιολάδου και ξηρών καρπών, θωρακίζει τον οργανισμό με βιταμίνη Ε, καροτενοειδή, φλαβονοειδή, σελήνιο και λυκοπένιο, που αποτελούν ουσίες, οι οποίες έχουν ισχυρή αντιοξειδωτική δράση, ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα και προστατεύουν τον οργανισμό από διάφορες μορφές καρκίνου (π.χ. καρκίνος παχέος εντέρου).
Κίνδυνοι από την παρατεταμένη νηστεία: 1) Η αποχή από την κατανάλωση τροφίμων ζωικής προέλευσης για μεγάλο χρονικό διάστημα στερεί τον οργανισμό από πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας. Η στέρηση των πρωτεϊνών αυτών μπορεί να οδηγήσει σε αδυναμία, εξάντληση και αίσθημα κόπωσης. 2) Η μη κατανάλωση ζωικών τροφών μπορεί να προκαλέσει μείωση των αποθεμάτων σιδήρου. Τα τρόφιμα φυτικής προέλευσης, που καταναλώνονται την περίοδο της νηστείας (π.χ. όσπρια, λαχανικά), δεν αποτελούν πολύ καλές πηγές σιδήρου, καθώς ο σίδηρος των τροφίμων αυτών εμφανίζει χαμηλή βιοδιαθεσιμότητα, δηλαδή, απορροφάται σε πολύ χαμηλό ποσοστό από τον οργανισμό. Άρα, σε παρατεταμένη νηστεία, δεν αποκλείεται να παρατηρηθεί μείωση των αποθεμάτων σιδήρου και φεριτίνης, με αποτέλεσμα την εμφάνιση συμπτωμάτων, όπως: ζαλάδα, αδυναμία, εύκολη κόπωση, καταβολή και υπνηλία. 3) Σε αυστηρή και παρατεταμένη νηστεία, δυνατόν να παρατηρηθεί μείωση των επιπέδων της βιταμίνης Β12 και του φυλλικού οξέος. Οι εν λόγω ουσίες παίζουν σημαντικότατο ρόλο στη διαδικασία της αιμοποίησης, της παραγωγής, δηλαδή, ερυθρών αιμοσφαιρίων. 4) Η μη κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων για μεγάλο χρονικό διάστημα, δυνατόν να προκαλέσει μείωση των επιπέδων του ασβεστίου, με αποτέλεσμα την εμφάνιση οστεοπενίας ή οστεοπόρωσης.
Προϋπόθεση, για την αποτροπή των παραπάνω διατροφικών κινδύνων κατά τη διάρκεια της νηστείας, αποτελεί η τήρηση των τριών βασικών αρχών της υγιεινής διατροφής, που είναι: η ισορροπία, η ποικιλία και το μέτρο. Η ποικιλία αφορά στην κατανάλωση τροφής προερχόμενης από όλες τις ομάδες τροφίμων, που διατίθενται κατά τη νηστεία (δημητριακά, όσπρια, φρούτα, λαχανικά, θαλασσινά), ώστε να παρέχονται στον οργανισμό όλα εκείνα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά, που έχει ανάγκη. Η ισορροπία αφορά στον σωστό συνδυασμό των τροφίμων αυτών στα διάφορα γεύματα. Τέλος, το μέτρο αναφέρεται στον περιορισμό, που πρέπει να τίθεται, σε ό,τι αφορά στην ποσότητα της τροφής, που καταναλώνεται κατά τα γεύματα. Η ανεξέλεγκτη σε ποσότητα κατανάλωση τροφής, με τη δικαιολογία ότι είναι νηστίσιμη, μπορεί να οδηγήσει στο παράδοξο, που είναι η αύξηση του σωματικού βάρους κατά τη διάρκεια της νηστείας.
* Ο δρ. Αργύρης Β. Ντόβας είναι τ. διευθυντής Β’ Παθολογικής Κλινικής Γενικού Νοσοκομείου Λάρισας, & Παθολογικής Κλινικής ΕΣΥ Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας.
