* Της Ευαγγελίας Ράπτου
Καθηγήτριας Ελληνικής Φιλολογίας
Υπ. Δρ. Παν. Αιγαίου
Βογγούν τα όρη τα βουνά κάτω στην Ελασσόνα
Μέσα στο Σαραντάπορο πέφτουν πολλά κανόνια
Για να ξυπνήσουν ήρωες άνδρες του εικοσιένα.
Ξύπνα δεσπότη Γρεβενών να ιδής την Ελασσόνα
Να ιδής τα Σέρβια τη σφαγή παπάδες αγιασμένοι
Να κείτονται σαν τα τραγιά στο αίμα βουτημένοι...
Με το τραγούδι αυτό ο λαός της Ελασσόνας και της ευρύτερης περιοχής χαιρέτισε τη νικηφόρα μάχη της Μελούνας και του Σαρανταπόρου.
Έτος ορόσημο για την Ελασσόνα το 2012 με τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από την απελευθέρωσή της. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι άλλαξαν τον χάρτη της βαλκανικής χερσονήσου. Για την Ελλάδα υπήρξαν το μεγαλύτερο έπος μετά την Ελληνική Επανάσταση ή, καλύτερα, η ολοκλήρωσή της. Η ολοκλήρωση του οράματος του Ρήγα Φεραίου και η δεύτερη και ουσιώδης Αγία Λαύρα.
Πρέπει, ωστόσο, να λάβουμε υπόψη ότι οι Βαλκανικοί Πόλεμοι είχαν προετοιμαστεί πολύ νωρίτερα, μέσα από την άνοδο των αντίπαλων βαλκανικών εθνικισμών και τη σταδιακή παρακμή της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις είχαν ακολουθήσει σταθερά, από τις αρχές του 19ου αιώνα, την πολιτική διατήρησης του status quo στη Γηραιά Ήπειρο, ώστε να αποφευχθεί ένας ευρωπαϊκός πόλεμος.
Για το νεοσύστατο, ακόμα, ελληνικό κράτος του 1830, το οποίο ασφυκτιούσε μέσα στα στενά του σύνορα, η Μεγάλη Ιδέα αναθέρμαινε τις ελπίδες για ανακατάληψη των αλύτρωτων εδαφών της, αλλά δεν προσμέτρησε τις αντίστοιχες εδαφικές βλέψεις των άλλων βαλκανικών εθνών για τα οθωμανικά εδάφη, με αποτέλεσμα τα επεκτατικά βαλκανικά σχέδια να αλληλοεπικαλύπτονται στον χάρτη και να προοιωνίζουν την τελική σύγκρουση.
Η μεγαλύτερη ανατολική κρίση του 1875-1878 έληξε με το Συνέδριο του Βερολίνου το 1881 όταν έγιναν ανεξάρτητα κράτη η Σερβία, η Ρουμανία και το Μαυροβούνιο και, προκειμένου για την περιοχή μας, αποφασίζεται η προσάρτηση της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, εκτός της περιοχής της Ελασσόνας. Έτσι χαράχτηκαν τα σύνορα σε απόσταση αναπνοής από την πόλη μας, στις κορυφογραμμές της Μελούνας.
Το 1897 ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Δεληγιάννης, φανατικός μεγαλοϊδεάτης, συνεργάζεται με την Εθνική Εταιρεία, μια οργάνωση υπερεθνικιστών που έχουν μεγαλοϊδεατικές ιδέες και στοχεύουν στην «Κόκκινη Μηλιά», συγκεντρώνει στα σύνορα της Μελούνας 43.000 στρατιώτες, 1000 ιππείς και 70 πυροβόλα και είναι έτοιμος να εισβάλλει μέσω Μελούνας στην Ελασσόνα και στη συνέχεια στη Μακεδονία, πιέζοντας τον διάδοχο Κωνσταντίνο να ηγηθεί του στρατού. Η Τουρκία προσπαθεί να συνδιαλαγεί, δεν βρίσκει ανταπόκριση και κηρύσσει αιφνιδίως τον πόλεμο στις 5 Απριλίου 1897. Ο τουρκικός στρατός εφορμά από τη Μελούνα και γίνεται χαλασμός. Οι Έλληνες ανθίστανται ηρωικά για δύο ολόκληρες ημέρες και την τρίτη αρχίζει άτακτη φυγή προς όλα τα σημεία του ορίζοντα. «Ο σώζων εαυτώ σωθήτω».
Στις 30 Απριλίου οι Έλληνες δέχονται άνευ όρων το σχέδιο των μεγάλων δυνάμεων για ειρήνευση και στις διαπραγματεύσεις που ακολουθούν στην Κωνσταντινούπολη επιδικάστηκε ένα τεράστιο ποσό για τους Τούρκους που πληρώθηκε με δάνεια. Έτσι προήλθε ο ιστορικός οικονομικός έλεγχος –ΔΟΕ- που τον πληρώσαμε για πενήντα σχεδόν χρόνια.
Ας τονίσουμε, παρενθετικά ότι η ιδέα της συμμαχίας των Χριστιανικών λαών της Βαλκανικής, που έχει τις ρίζες της στην «Εταιρεία» του Ρήγα Βελεστινλή, είχε οπαδούς και στη Σερβία και στη Βουλγαρία, αλλά δεν μπόρεσε να πραγματοποιηθεί, γιατί ο σοβινισμός τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σόφια, το Βελιγράδι και το Βουκουρέστι έβαλε αξεπέραστα εμπόδια.
Μεγάλο ρόλο διαδραμάτισε η επικράτηση των Νεοτούρκων. Μετά την επανάσταση του 1908 στη Θεσσαλονίκη, σε ολόκληρο τον Μακεδονικό χώρο και στην Ελασσόνα οι Χριστιανοί εξαπατήθηκαν, ακόμα και οι φυγάδες κρυπτόμενοι παλαιοί Μακεδονομάχοι πίστεψαν στην αμνηστία και στην ισοπολιτεία, εγκατέλειψαν το κρησφύγετό τους και κατέβηκαν στις πόλεις ομαδικά «εν χορδαίς και τυμπάνοις», με κλαρίνα και χορούς.
Όμως δεν πέρασε πολύς καιρός και οι Τουρκικές αρχές έγιναν επιθετικές, με πολλές συλλήψεις από την Ελασσόνα και τη γύρω περιοχή, χειροτερεύοντας την κατάσταση. Μετά από διαπραγματεύσεις και προσεγγίσεις τα βαλκανικά κράτη περίμεναν την αφορμή.
Το Ιούλιο του 1912 οι Τουρκικές αρχές οργάνωσαν σφαγές χριστιανών στην πόλη Κότσανα, στις 10 Σεπτεμβρίου Τουρκικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στη Σάμο και άνοιξαν πυρ κατά του ελληνικού πλοίου Ρούμελη με κάποιους νεκρούς. Ήταν, λοιπόν, ευκαιρία μοναδική, για να συμμαχήσουν οι Σέρβοι, Βούλγαροι και Έλληνες, για να διώξουν τους Τούρκους από τα Βαλκάνια. Οι Βούλγαροι θέτουν στην Πύλη μια σειρά από όρους. Η Πύλη τους απορρίπτει και στις 4 Οκτώβρη κηρύσσει τον πόλεμο κατά των Σερβοβουλγάρων. Στις 5 Οκτώβρη ο Έλληνας πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη απέδωσε ανακοίνωση στην Τουρκία για διακοπή των σχέσεων των δύο κρατών και την κήρυξη του πολέμου. Έτσι η Ελλάδα από τις 5 Οκτώβρη βρισκόταν πλέον σε εμπόλεμη κατάσταση με την Τουρκία. Στις 2 Οκτώβρη ετοιμοπόλεμος στρατός από 85.000 περίπου χιλιάδες άνδρες είχε καταλάβει τις προδιαγεγραμμένες θέσεις του στη Θεσσαλία κοντά στα σύνορα, κάτω από τη Μελούνα, και αδημονούσε να επιτεθεί κατά του προαιώνιου εχθρού, τον οποίο έπρεπε να συντρίψει, έστω κι αν επρόκειτο να πεθάνει.
Η μάχη της Ελασσόνας:
«Πρώτη αυτή ανύψωσε την του σταυρού σημαίαν
Και πρώτη εις αίμα τουρκικόν έβαψε την ρομφαίαν»
«Στις 5 Οκτωβρίου 1912, όπως την εποχή του μύθου, πάνοπλος ο Άρης κατέρχεται από το όρος των θεών στις γειτονικές θεσσαλικές πεδιάδες για να συναντήσει εκεί του γενναίους και νικητές να τους οδηγήσει στην πραγματοποίηση ωραίων ονείρων της Φυλής».
Ο διάδοχος, λοιπόν, Κωνσταντίνος ήταν επικεφαλής και αρχηγός του Γενικού Επιτελείου ο αντιστράτηγος Γ. Δαγκλής. Οι 85.000 άνδρες του Ελληνικού στρατού ήταν πλέον στρατοπεδευμένοι κάτω από τη Μελούνα και αδημονούσαν να επιτεθούν κατά του προαιώνιου εχθρού, αποφασισμένοι να τον συντρίψουν πάση θυσία.
Την 6η Οκτωβρίου η 1η και 2η Μεραρχία κινήθηκαν για να καταλάβουν την Ελασσόνα, στην οποία θα προέβαλλαν αντίσταση μικρές τουρκικές δυνάμεις, δηλαδή 3 τάγματα πεζικού, 2 πυροβολαρχίες και μία ίλη ιππικού, οι οποίες ήταν πρόχειρα οχυρωμένες στα υψώματα της Ελασσόνας. Οι ελληνικές δυνάμεις ακολούθησαν κυκλωτική πορεία, κατευθυνόμενη η πρώτη από ανατολικά και η δεύτερη από δυτικά, και υποχρέωσαν τις τουρκικές να υποχωρήσουν στις δύο τα ξημερώματα μετά από τρίωρη μάχη, αφού προηγήθηκε και μονομαχία πυροβολικού. Η Ελασσόνα ελευθερώθηκε, αλλά η καταδίωξη των ελληνικών στρατευμάτων και η υποχώρηση του τουρκικού στρατού συνεχίστηκαν μέχρι τις 2 το μεσημέρι.
Μέχρι το βράδυ της ίδιας ημέρας οι μεραρχίες δεν βρήκαν πουθενά εχθρική αντίσταση, ούτε ήρθαν σε επαφή με τον εχθρό, παρά μόνο στα βορειο-ανατολικά της Σκόμπας και ανατολικά του Δομενίκου ανταλλάχθηκαν τουφεκιοβολισμοί με ανιχνευτικές ομάδες τούρκικου ιππικού.
Οι ελληνικές δυνάμεις, λοιπόν, έκαναν εισβολή από τρία σημεία: από τον Προφήτη Ηλία και το Μπουγάζι Τυρνάβου με κατεύθυνση το Δαμάσι και την Γκόλα, από το Ρεβένι και τη Γέφυρα Κουτσοχείρου με κατεύθυνση τη Μελόγουστα και από το στενό της Μελούνας προς Τσαριτσάνη. Το ίδιο βράδυ οι δυνάμεις καταυλίστηκαν ως εξής: η 1η Μεραρχία στα βόρεια της Τσαριτσάνης, η 2η στη Σκόμπα, η 3η στο Δομένικο και η 4η στο Μεγάλο Ελευθεροχώρι.
Τα χαράματα της 6ης Οκτώβρη ο υποστράτηγος Μανουσογιαννάκης κατηύθυνε τις δυνάμεις της 1ης Μεραρχίας από την αμαξιτή οδό της Μελούνας προς την πεδιάδα της Ελασσόνας με κατεύθυνση δεξιά. Ο υποστράτηγος Κάλλαρης κατηύθυνε τη 2η Μεραρχία αριστερά των υψωμάτων της Ελασσόνας και το 4ο τάγμα ευζώνων προήλασε πίσω από την Τσαριτσάνη, για να αποκόψει την υποχώρηση του τουρκικού στρατού, κατά μέτωπο του οποίου θα έκαναν επίθεση οι δύο μεραρχίες. Τα σχέδια του τουρκικού στρατού έμειναν απραγματοποίητα, καθώς ο ελληνικός στρατός προχώρησε ακάθεκτα προς την πεδιάδα της Ελασσόνας, προβάλλοντας ταυτόχρονα στον κάμπο τμήματα του 2ου πεζικού συντάγματος, της 1ης Μεραρχίας και του 4ου πεζικού της 2ης Μεραρχίας.
Οι συνολικές απώλειες του ελληνικού στρατού την πρώτη ημέρα των επιχειρήσεων ήταν 46 νεκροί, μεταξύ των οποίων δύο ανθυπολοχαγοί, ο Ιωάννης Μαυροδήμος από βλήμα πυροβόλου, ο οποίος θάφτηκε στην Ελασσόνα και τιμήθηκε δεόντως, και ο ανθυπολοχαγός Μπούκης, ο οποίος θάφτηκε στην Τσαριτσάνη.
Την ίδια ημέρα της 6ης Οκτωβρίου δύο τάγματα Ευζώνων κατέλαβαν τη Δεσκάτη. Αρχηγός ήταν ο αντισυνταγματάρχης του μηχανικού Γεννάδης. Τα τάγματά του συναντήθηκαν στον σταθμό Τσούκα, δεξιά της Καλαμπάκας. Μετά από πεισματώδη μάχη που διήρκεσε όλη την ημέρα, οι εχθρικές δυνάμεις τράπηκαν σε φυγή, περνώντας τη Δεσκάτη, ανερχόμενοι στα υψώματα και απομακρυνόμενοι με κατεύθυνση το Σαραντάπορο. Οι απώλειες ήταν ο Λοχαγός Μανουσάκης, ένας Λοχίας και ένας εύζωνας και τραυματίες έξι. Από την πλευρά των Τούρκων 24 νεκροί, εκ των οποίων 4 υπαξιωματικοί, 8 αιχμάλωτοι, και πολλοί τραυματίες.
Η μάχη του Σαρανταπόρου:
Από τις 7 Οκτωβρίου η Στρατιά άρχισε να προελαύνει προς τα βόρεια για να συναντήσει τις κύριες τουρκικές δυνάμεις που αποτελούνταν από δύο ενισχυμένες Μεραρχίες υπό τον Στρατηγό Χασάν Ταξίν Πασά, εγκαταστημένες αμυντικά στην οχυρή τοποθεσία Σαρανταπόρου και Λαζαράδων – Βογκόπετρας.
Το σχέδιο της Τουρκικής Διοίκησης προέβλεπε, σταθερή άμυνα με το σύνολο σχεδόν των δυνάμεων της, στις οχυρές τοποθεσίες Σαρανταπόρου και Λαζαράδων – Βογκόπετρας, με σκοπό την απόφραξη των κατευθύνσεων Ελασσόνα -Σέρβια και Δεσκάτη – Λαζαράδες – Σέρβια και την απαγόρευση της προέλασης του Ελληνικού Στρατού προς τα βόρεια
Τα στενά είναι γνωστά από την αρχαιότητα για τις φυσικές δυσκολίες και τα δυσχερή περάσματα. Σύμφωνα με τις γνώμες κορυφαίων στρατιωτικών της Ευρώπης εκείνης της εποχής, τα στενά θεωρούνταν απόρθητα.
Ο Γάλλος στρατηγός Μποσέρ, πρώτος οργανωτής του ελληνικού στρατού, όταν μελέτησε την τοποθεσία τότε, εξέφρασε τη γνώμη ότι θεωρεί αδύνατο να παραβιασθούν ποτέ τα στενά αυτά.
Ο στρατηγός Φον ντε Γκολτς, Γερμανός οργανωτής του τουρκικού στρατού την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων, έλεγε ότι: «Αν οι Έλληνες αποτολμούσαν να προσβάλλουν το Σαραντάπορο, τα στενά αυτά θα καθίσταντο ο τάφος της Ελλάδος».
Η επίθεση αυτή θα συνδυαζόταν και με ευρύτερο κυκλωτικό ελιγμό, από την περιοχή του χωριού Κρανιά, δια μέσου του πόρου Ζάμπουρδας προς την Κοζάνη.
Οι ελληνικές δυνάμεις όλη την ημέρα της 9ης Οκτωβρίου κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες αφού έπρεπε ν’ αντιμετωπίσουν όχι μόνο έναν ισχυρά αμυνόμενο αντίπαλο, αλλά και τις δυσχερέστατες εδαφικές και καιρικές συνθήκες.
Αναφορικά με τις καιρικές συνθήκες στην περιοχή την ημέρα της 9ης Οκτωβρίου σημειώνεται ότι, ενώ το πρωί ο καιρός ήταν καλός, το μεσημέρι άρχιζε να συννεφιάζει και όσο πλησίαζε το απόγευμα τα νέφη γίνονταν όλο και πιο πυκνά και ο ουρανός πιο σκοτεινός. Και οι μάχες στον χώρο αυτό συνεχίζονταν μέχρι στις 6 το απόγευμα και μάλιστα σε απόσταση πολύ κοντινή στο εχθρικό έδαφος, ακόμη και 200-300 μέτρα από τις τουρκικές γραμμές.
Κι ενώ όλα έδειχναν πως τα πυρά άρχιζαν να αραιώνουν καθώς πλησίαζε η νύχτα και δεν ακουγόταν παρά μονάχα η βροχή, το εχθρικό πυροβολικό ενεργοποιήθηκε ξαφνικά και άρχισε να βάλει κατά των ελληνικών προς όλες τις κατευθύνσεις, ακόμα και στο ύψωμα στο οποίο βρισκόταν το παρατηρητήριο του Γενικού Στρατηγείου. Το αποτέλεσμα της ξαφνικής αυτής «αμυντικής επίθεσης» ήταν η πρόκληση πανικού στις τάξεις των ανδρών και πολύ περισσότερο στο 5ο Σύνταγμα της 1η Μεραρχίας, καθώς έγινε πιστευτό ότι ο εχθρός θα πραγματοποιήσει νυχτερινή επίθεση.
Το σχέδιο των εχθρών, όμως ήταν διαφορετικό. Δεν στόχευαν σε νυχτερινή επίθεση, ώστε εξ απήνης να αναγκάσουν τους Έλληνες σε οπισθοχώρηση και μάλιστα με άτακτο τρόπο, λόγω του πανικού και της επερχόμενης σύγχυσης. Μάλλον αποτελούσε μια εύσχημη απόπειρα παραπλάνησης και εξαπάτησης των Ελλήνων με απώτερο σκοπό τη συγκάλυψη της ήδη προετοιμασμένης και προγραμματισμένης αποχώρησης. Ήταν, δηλαδή, ένα τέχνασμα που, παρά τα οποιαδήποτε πρόσκαιρα και ευκαιριακά οφέλη της αιφνιδιαστικής εκτόξευσης πυρών, διευκόλυνε την τελική φάση της απομάκρυνσης των Τούρκων από τις θέσεις τους.
Φαίνεται πως ίσως είχαν πληροφορηθεί για τον τελικό προορισμό της 4ης Μεραρχίας, δηλαδή τη βόρεια έξοδο των στενών της Πόρτας και τον κίνδυνο να ενθυλακωθούν στο Σαραντάπορο και έσπευσαν να διασκεδάσουν τον κίνδυνο όσο πιο γρήγορα μπορούσαν.
Την επόμενη ημέρα, 10 Οκτωβρίου, ο Ελληνικός Στρατός κινήθηκε και πέτυχε να κυριεύσει ολόκληρο σχεδόν το πεδινό πυροβολικό, πολλά οχήματα, άφθονο πολεμικό υλικό των Τούρκων και να αιχμαλωτίσει περιορισμένο αριθμό ανδρών.
Θριαμβευτής πια ο στρατός των Ελλήνων μετά τις μάχες της; 6ης και 9ης Οκτωβρίου πέρασε τα τρομερά στενά και ξεχύθηκε στις πεδιάδες της Μακεδονίας. Στην ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων η νίκη της Μελούνας και του Σαρανταπόρου έχει εξαιρετική σημασία, καθώς στη συνέχεια ο ελληνικός στρατός έδωσε περισσότερο πεισματώδεις και ορμητικές μάχες, εξεπόρθησε θέσεις και κατέλαβε μεγάλες πόλεις.
Η Ελασσόνα ήταν η πρώτη ελληνική πόλη που ελευθερώθηκε με την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων, οι οποίοι με τη σειρά τους δημιούργησαν νέα δεδομένα στη Βαλκανική Χερσόνησο. Νικήτριες του πολέμου η Ελλάδα και η Σερβία, οι οποίες είχαν αυξήσει εντυπωσιακά τα εδάφη τους: κατά 80% ο πληθυσμός και κατά 90% η έκταση του ελληνικού κράτους.
Εν τούτοις οι Βαλκανικοί Πόλεμοι άφησαν αρκετές εδαφικές εκκρεμότητες, γιατί οι μεγαλοϊδεατισμοί παρέμεναν σε µμικρότερο ή µεγαλύτερο βαθμό ανικανοποίητοι. Το στοιχείο αυτό καθόρισε την κατοπινή πολιτική των βαλκανικών κρατών.
Με το παρόν αφιέρωμα φιλοδοξούμε να ανατάξουμε και να ενισχύσουμε τη μνήμη μας για τα γεγονότα της τοπικής μας ιστορίας και μάλιστα αυτά που αποτέλεσαν ορόσημο για την πορεία τόσο του τόπου μας όσο και της Ελλάδας γενικότερα. Φιλοδοξούμε να συντελέσουμε «προς δημιουργίαν ιστορικής μνήμης και ιστορικής συνειδήσεως εις τας ελληνικάς γενεάς, όσαι μας διαδέχονται και όσαι θα έλθουν με τον κύκλον των χρόνων», όπως ευχήθηκε και ο Γεώργιος Βεντήρης στον πρόλογο του δίτομου έργου του για τους βαλκανικούς πολέμους τον Μάρτιο του 1929. Γιατί τα βήματά μας πρέπει πάντα να οδεύουν μπροστά, τα βλέμματά μας, όμως, είναι συνετό και ωφέλιμο να τα στρέφουμε συχνά πίσω, για να πορευόμαστε με ασφάλεια στο μέλλον. Ο τόπος μας δεν εφείσθη ούτε κόπους ούτε θυσίες ούτε αγώνες ούτε στερήσεις, παρά αγόγγυστα και με το «χαμόγελο στα χείλη» ατένιζε με αισιοδοξία τον μέλλοντα χρόνο, ξεπερνώντας τις όποιες δυσκολίες, περιορισμούς, αντιξοότητες και πισωγυρίσματα, προκειμένου να ανακτήσει το πολυπόθητο αγαθό της ελευθερίας και να το αφήσει κληρονομιά βαριά στις κόρες και τους γιους της νεότερης Ελλάδας.
