Από τον Δημήτρη Νούλα
Ο διανοούμενος «είναι ο Δάσκαλος και καθοδηγητής της κοινωνίας» (Στ. Ράμφος) που εκφράζει τη βαθιά και ολοκληρωμένη σκέψη και ταυτόχρονα την πνευματική στάση που «εξανίσταται» στην αδικία ενώ εκδηλώνει αντίσταση υπεράσπισης όχι της τυπικής αλλά της ουσιαστικής νομιμότητας.
Καθήκον του πνευματικού ανθρώπου είναι να υπερασπίζεται την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την αλήθεια, τη λογική. Οφείλει πρωτίστως «να θέτει απαγορευμένα ερωτήματα που κανείς άλλος δεν θέτει (Εντουαρντ Σαϊντ)» και να επιμένει ως το τέλος «να λέει την αλήθεια στις εξουσίες (ακόμη και στους παρ’ ημίν «λαφυραγωγούς») χωρίς συμβιβασμούς και υποχωρήσεις». Όποιος τα κατάφερε άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στην ιστορία του ανθρώπου και λειτούργησε καθαρτικά τόσο με τον λόγο του όσο και με το παράδειγμά του.
Ο Προμηθέας που «φύτεψε τυφλές ελπίδες στο μυαλό των ανθρώπων» και ο Σωκράτης που πιστός στον νόμο ήπιε μέχρι τέλους το κώνειο υπήρξαν πρωτοπόροι διανοούμενοι-παιδαγωγοί του ανθρώπου που θυσιάστηκαν γι’ αυτόν. Υπήρξαν και αρκετοί άλλοι Δάσκαλοι-φωτεινά μυαλά όπως ο Πρωταγόρας, ο Πυθαγόρας, ο Αριστοτέλης, ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος κ.α. που είτε έπεσαν θύματα πολιτικών διώξεων για τις ιδέες τους είτε κατηγορήθηκαν για ασέβεια προς τους θεούς.
Αλλά και μετά Χριστόν υπήρξαν πνευματικοί άνθρωποι που διώχθηκαν, ταλαιπωρήθηκαν, εξορίστηκαν ή σκοτώθηκαν για το αδάμαστο φρόνημά τους. Η Υπατία και ο Ρήγας Φεραίος, οι παιδαγωγοί Αλέξανδρος Δελμούζος και Δημήτρης Γληνός ήσαν κάποιοι από αυτούς αλλά και πιο πρόσφατα, στην περίοδο της δικτατορίας, βρέθηκαν Δάσκαλοι που αντιστάθηκαν και αρνήθηκαν να συμβιβασθούν όπως π.χ. ήταν στη Λάρισα ο φιλόλογος Απόστολος Κρανιάς. Τέτοια πνεύματα υπήρξαν ασφαλώς και σ’ άλλες χώρες, σε διάφορες εποχές με χαρακτηριστικά παραδείγματα τον Γαλιλαίο και τον Γάλλο χημικό Α. Λαβουαζιέ (πατέρα της σύγχρονης Χημείας) που θανατώθηκε με αποκεφαλισμό.
Σήμερα οι αληθινοί διανοούμενοι όλο και λιγοστεύουν ενώ οι «διανοούμενοι» που συμβιβάστηκαν με το-κάθε είδους και χρώματος- σύστημα όχι μόνο δεν είναι οι «αλογόμυγες» αυτού αλλά αντιθέτως έχουν μετατραπεί σε παράσιτα που φροντίζουν για τον ήσυχο ύπνο των «καρχαριών». Έχουν απολέσει την ψυχή τους καθώς αναζητώντας ρόλο και λόγο ύπαρξης έγιναν «παπαγαλάκια» και εκτελεστές εντολών.
Ήδη, πάντως, από την εποχή του Μεσοπολέμου, ο Ζιλιέν Μπεντά κατήγγειλε την προδοσία των διανοουμένων διότι ολοένα και περισσότερο σπάνιζαν οι άνθρωποι που επέλεγαν τον μοναχικό δρόμο της ανυποχώρητης υπηρεσίας στην Αλήθεια, στη Δικαιοσύνη, στη Λογική, στον Άνθρωπο.
Στο ερώτημα γιατί σήμερα, στον καιρό της παγκοσμιοποίησης, η λειτουργία των διανοουμένων φαίνεται, τουλάχιστον, να έχει συρρικνωθεί η απάντηση δεν είναι εύκολη. Ίσως διότι στις μέρες μας η υπερανάπτυξη των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας περιορίζει το κοινωνικό αίτημα για ανθρωπιστικές σπουδές Ίσως επειδή τα διάφορα κοινωνικά «κακά», οι διογκούμενες αδικίες και οι παραλογισμοί που χαρακτηρίζουν τον κόσμο μας (π.χ. αύξηση κρουσμάτων ρατσιστικών διακρίσεων και βίας) δεν μπορούν πια να καταγγελθούν πειστικά στο όνομα μιας άλλης εναλλακτικής εξουσίας.
Πάντως η ραγδαία μεταβολή των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών (παγκοσμιοποίηση) οδηγεί πολλούς διανοούμενους σε «έκπτωση» καθώς οι περισσότεροι «εξαγοράζονται» από το κεφάλαιο ή από την διασυνδεδεμένη μ’ αυτό πολιτική εξουσία ενώ τα Πανεπιστήμια που ανέκαθεν ήταν εργαστήρια της ελεύθερης κριτικής σκέψης έχουν από καιρό πάψει να είναι. Αντίθετα, οι άνθρωποι εκεί πιέζονται να αναζητήσουν πρόσθετα εισοδήματα είτε με την παροχή υπηρεσιών με την ιδιότητα του συμβούλου, του τεχνοκράτη, του εμπειρογνώμονα μετατρέποντας το ακαδημαϊκό τους λειτούργημα σε «επάγγελμα». Έτσι ο λόγος τους απευθύνεται όλο και περισσότερο σε πιθανούς πελάτες παρά στο ευρύτερο κοινωνικό σώμα.
Επιπροσθέτως οι διανοούμενοι, ακόμη και αν δεν είναι εξαρτημένοι οικονομικά, αποφεύγουν πολλές φορές να συγκρουσθούν ευθέως με κατεστημένα συμφέροντα γιατί υπάρχουν και οι «εκτελεστές» των μίντια που με κατευθυνόμενο τρόπο μπορεί να διογκώσουν προσωπικές αδυναμίες τους και να εκβιάσουν για τη σιωπή τους. Άλλωστε πρόκειται για ένα παιχνίδι με άνισους όρους αφού η καταλυτική δύναμη της τηλεοπτικής εικόνας με το σύντομο, συνθηματικό και εν τέλει απλοϊκό της λόγο αποδυναμώνει τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των διανοουμένων και μειώνει την απήχησή τους στο κοινό σε σύγκριση με τους επαγγελματίες της τηλεόρασης. Όπως δε θα έλεγε ο Ν. Θέμελης «μια ώρα ριάλιτι σόου μπορεί να ακυρώσει ένα χρόνο διδασκαλίας του Θουκυδίδη».
Με αυτή την έννοια, οι διανοούμενοι ως διαμεσολαβητές ανάμεσα στον κόσμο των γεγονότων και στον κόσμο των ιδεών σταδιακά αντικαθίστανται, πλέον, από τους Χατζητρέμηδες που είναι εξ ορισμού ακατάλληλοι γι αυτό αφού είναι εξαρτημένοι από τις επιχειρήσεις στις οποίες απασχολούνται Εκεί, στις επιχειρήσεις δηλαδή, η κριτική είναι πάντοτε προσεκτική και προσανατολισμένη ώστε να μην αποξενώνει την πελατεία τ και οφείλει να αποφεύγει να ενοχλήσει ή να προβληματίσει.
Με βάση τα παραπάνω γίνεται, λοιπόν, σαφές γιατί σήμερα, με το «τέλος των ουτοπιών» και το θρίαμβο του καπιταλισμού, παντού σχεδόν στον κόσμο, οι αληθινοί δια-νοούμενοι όλο και λιγοστεύουν τείνοντας προς εξαφάνιση και όσοι απομένουν είτε συνεχίζουν έναν αγώνα που φαίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να αποφέρει καρπούς είτε σιωπούν αξιοπρεπώς.
Ως εκ τούτου, οι βουτηγμένες στο λάιφ στάιλ και στον «βουλιμικό» καταναλωτισμό σύγχρονες κοινωνίες (ακόμη και σε περιόδους κρίσης όπως η σημερινή), δηλώνουν έμμεσα ότι δεν χρειάζονται πια τους κριτικούς διανοουμένους να τις παρενοχλούν. Τέτοιες όμως κοινωνίες στις οποίες κυριαρχεί η λογική του άξεστου επιχειρηματία βυρσοδέψη και πονηρού πολιτευτή Άνυτου3, δηλαδή οι κοινωνίες που αρνούνται και απαξιώνουν τους δασκάλους τους (οικονομικά και ηθικά) είναι προφανώς σε παρακμή, σε αποσύνθεση και σε βαθιά δομική, ανθρωπολογικού τύπου, πολιτισμική κρίση. Ενδεχομένως μη αναστρέψιμη.
Ο Δημήτρης Νούλας είναι Χημικός
1 Το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο στη μνήμη, του εξαίρετου διανοητή, οραματιστή Δασκάλου και ανυποχώρητου υπερασπιστή των ανθρωπιστικών σπουδών, Ομ. Καθηγητή στο ΑΠΘ, Χρίστου Τσολάκη που «έφυγε» πρόωρα
2 βασικές πληροφορίες για το άρθρο αναζητήθηκαν στη Wikipedia
3 Άνυτος, ο βασικός κατήγορος του Σωκράτη
