* Του δρ. Ζήση Λυγούρα, πρ. δ/ντή Α’/βάθμιας Εκπ/σης ν. Λάρισας, πρ. νομαρχιακού συμβούλου
Οι βιολογικές, οι ψυχοπνευματικές, οι κοινωνικές και οι πολιτισμικές ανάγκες του ανθρώπου τον προκαλούν, τον παρωθούν να επιδιώξει την ικανοποίησή του, που δεν είναι ούτε εύκολη ούτε ανεμπόδιστη. Αξίες, αρχές και κανόνες ρυθμίζουν κάθε φορά ανάλογα με την εποχή και τις συνθήκες ζωής τι είναι επιτρεπτό και τι απαγορεύεται.
Ο νέος άνθρωπος μαθαίνει από πολύ νωρίς τη σημασία του «ναι» και του «όχι», του μπράβο και του εκφοβισμού, όταν εσωτερικά παρωθούμενος ή εξωτερικά προκαλούμενος και παρακινούμενος προσπαθεί να ικανοποιήσει μια ανάγκη ή να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος.
Με την επιδοκιμασία και την αποδοκιμασία μαθαίνει το παιδί τους τρόπους και τα μέσα με τα οποία η επιδιωκόμενη ικανοποίηση των αναγκών του μπορεί να του προσφέρει τη χαρά και την ευχαρίστηση ή να του προκαλέσει την απογοήτευση.
Η απογοήτευση δεν είναι μια απλή διάψευση της προσδοκίας και της ελπίδας, αλλά είναι κάτι βαθύτερο που διεγείρει ψυχοσωματικά τον άνθρωπο, του προκαλεί εσωτερική αναστάτωση και σύγχυση και τον οδηγεί σε επιθετικές πράξεις εναντίον των άλλων με ακραία μορφή το φόνο ή εναντίον του εαυτού του με ακραία μορφή την αυτοκτονία.
Η απογοήτευση ως ψυχοπνευματική διεργασία, εκδηλώνεται στην αρχή ως δυσφορία, ως κακή διάθεση, ακολουθεί η δυσαρέσκεια, ο θυμός, η οργή, η αγανάκτηση, το πάθος της ανταπόδοσης και η συναισθηματική έκρηξη που έχει συνήθως απρόβλεπτες εξελίξεις και καταστροφικά αποτελέσματα.
Η συναισθηματική έκρηξη λειτουργεί ως προπέτασμα που κρύβει επιμελώς τις πραγματικές σκέψεις του απογοητευμένου ανθρώπου όπως είναι: η μείωση της αυτοεκτίμησης «δεν αξίζω τίποτε», η ταπείνωση «είμαι μικρός, αδύναμος, οι άλλοι είναι ισχυροί και δυνατοί», η προσβολή της τιμής και της αξιοπρέπειας, η απώλεια της καλής φήμης, του καλού ονόματος, της έξωθεν καλής μαρτυρίας, η αδυναμία της αναγνώρισης της προσωπικής ευθύνης και η μεταφορά της ευθύνης στους άλλους.
Η απογοήτευση γίνεται πολύ επικίνδυνη για την κοινωνία και το σύστημα όταν αποκτά συλλογικά, μαζικά χαρακτηριστικά, όπου η ανωνυμία της μάζας απελευθερώνει κάθε είδους επιθετικότητα, όπως είναι η γηπεδική συμπεριφορά, ο χουλιγκανισμός και οι βίαιες πράξεις με εμπρησμούς και κάθε άλλου είδους καταστροφές.
Κι όμως η απογοήτευση μπορεί να λειτουργήσει θετικά κι αντί να αποσυντονίσει ψυχοπνευματικά τον άνθρωπο να του ατσαλώσει τη θέληση και τη βούληση να συνεχίσει την προσπάθειά του, μέχρι να πετύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ας μην μας διαφεύγει της προσοχής και της μνήμης μας πως οι μεγάλες εφευρέσεις και τα μεγάλα επιτεύγματα της επιστήμης δεν ολοκληρώθηκαν με την πρώτη προσπάθεια, αλλά επιτεύχθηκαν μετά από πολλές απογοητεύσεις και σκληρή δοκιμασία της αντοχής των πνευματικών δυνάμεων των δημιουργών τους. Το ίδιο συμβαίνει και στην καθημερινή ζωή, όταν ο άνθρωπος κάνει την απογοήτευση κίνητρο και εφαλτήριο για ένα νέο ξεκίνημα στη ζωή του.
Ο άνθρωπος, δημιουργός των εξελίξεων, μπορεί να προλάβει την εκδήλωση της απογοήτευσης και των συναισθηματικών διακυμάνσεών της, με την αυτοσυγκράτηση και την άλλη αντίληψη της έννοιας της επάρκειας για την ικανοποίηση των αναγκών του.
Η αυτοσυγκράτηση έχει τη βάση της στον κριτικό λογισμό, στην ικανότητα του ανθρώπου να αξιολογεί διαλεκτικά τα δεδομένα των αισθήσεων και της αντίληψης, να αναζητά και να βρίσκει την πηγή, τα αίτια που προκαλούν τη δυσαρμονία μεταξύ αυτού που επιθυμεί και αυτού που μπορεί να πετύχει και να επιχειρεί να βρει τη λύση του προβλήματος.
Η αυτοσυγκράτηση προϋποθέτει το ισχυρό «εγώ» που μπορεί να εξισορροπεί και να πετυχαίνει την αρμονία μεταξύ των πιέσεων των αναγκών που προέρχονται από το εσωτερικό, το ασυνείδητο και το υποσυνείδητο, και των πιέσεων που ασκούνται από το ανθρωπογενές περιβάλλον.
Το ισχυρό «εγώ» καθιστά το άτομο κυρίαρχο των εξελίξεων και ικανό να αντιλαμβάνεται πως η επιτυχία και η αποτυχία είναι όψεις του αυτού νομίσματος και πως η ευχαρίστηση και η απογοήτευση είναι διάδοχες συναισθηματικές καταστάσεών που δεν σχετίζονται με την όλη συγκρότηση της προσωπικότητάς του, αλλά αναφέρονται σε επιλογές και πράξεις που άλλοτε αποδεικνύονται σωστές και άλλοτε λαθεμένες.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα πως η κριτική που ασκείται στο πρόσωπο, προσβάλλει την αξιοπρέπεια, μειώνει την αυτοεκτίμηση και την αυτοεμπιστοσύνη του ατόμου και προκαλεί τη συναισθηματική του έκρηξη, ενώ όταν αυτή αναφέρεται στις επιλογές και τις δράσεις του, τότε το άτομο προβληματίζεται και αναγκάζεται να επαναπροσδιορίσει τη συμπεριφορά του, για να γίνει αποτελεσματικότερο.
Η αυτοσυγκράτηση διαμορφώνει την άλλη αντίληψη της έννοιας της επάρκειας για την ικανοποίηση των αναγκών. Η επάρκεια εκφράζει ένα μέγεθος σχετικό και συγκρίσιμο. Εχω ή κατέχω πολλά σε σχέση με κάποιον, που έχει λιγότερα και μειονεκτώ σε σχέση με κάποιον που έχει περισσότερα. Στην πρώτη περίπτωση προκαλώ απογοήτευση, ενώ στη δεύτερη νιώθω απογοήτευση.
Το άτομο θα μπορέσει να αποφύγει την απογοήτευση αν παύσει να συγκρίνει και αποφασίσει με δική του ευθύνη, να οριοθετήσει την επάρκεια, τι τον ικανοποιεί, τι τον ευχαριστεί, ανάλογα και σύμφωνα με τις δικές του δεξιότητες και ικανότητες και δεν αφήνεται στη χειραγώγηση της εικονικής πραγματικότητας και της πλασματικής ευμάρειας, που του προσφέρεται.
Η αυτοσυγκράτηση με όλα τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσε κανείς να της αποδώσει, μπορεί να αποτρέψει ή να περιορίσει τις εκδηλώσεις της απογοήτευσης και των συνεπειών της, αν το άτομο συνειδητά, ρεαλιστικά, δυναμικά και δημιουργικά ορίζει και επαναπροσδιορίζει με προσωπική ευθύνη τις επιθυμίες και τις ανάγκες του και τα θεσμικά όργανα του κράτους αποφεύγουν να υπόσχονται και να δεσμεύονται για πράγματα ανέφικτα και κάνουν πράξη την κοινωνική δικαιοσύνη.
