Από τον Θρασύβουλο Καβασίδη
Επίτιμο δικηγόρο
Το 2012 η Ευρώπη των Γραμμάτων και του Πολιτισμού τίμησε, για τα 300 χρόνια από τη γέννησή του, τον Jean – Jacques Rousseau (1712 – 1778), ένα «από τα οξύτερα κριτικά πνεύματα στη διοικητική ιστορία της Ευρώπης», το Κοινωνικό Συμβόλαιο» - μια κοινωνικοπολιτική πραγματεία – του οποίου ενέπνευσε τους υπέρμαχους των δημοκρατικών καθεστώτων όλης της Ευρώπης. Εφέτος, η Ευρώπη, τιμά το άλλο μεγάλο της τέκνο, τον «εκ των επιφανεστέρων Γάλλων φιλοσόφων, φιλολόγων και συγγραφέων και αρχηγό των εγκυκλοπαιδιστών», το Denis Diderot.
Κατά γενική παραδοχή, η Ευρώπη του 18ου αιώνα γέννησε τα πιο φωτεινά μυαλά που υπήρξαν ποτέ, γι’ αυτό δίκαια τον αποκάλεσαν «Αιώνα του Φωτός». Στον χαρακτηρισμό αυτόν αντιτίθενται οι απολογητές του Χριστιανισμού, γιατί η ευρωπαϊκή διανόηση τότε στάθηκε εμπόδιο, ως κατήγορος των δεσποτικών καθεστώτων και της Εκκλησίας, ιδιαίτερα της δεύτερης, η οποία τότε εξηγούσε όλη τη θρησκευτική ιστορία με την απάτη. Το πάθος από τη μια μεριά και η ευπιστία από την άλλη παρείχαν πρόσφορο έδαφος για τη δημιουργία της απάτης. (Renan, σελ. 457 επ).
Στο αφιέρωμά μας αυτό θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε, σε αδρότατες γραμμές, τη ζωή κα το τεράστιο έργο του Ντιντερό.
Ο Ντιντερό, λοιπόν, γεννήθηκε τον Οκτώβριο ή Δεκέμβριο του 1713 στην πόλη Λάνγκρ (Langres) της Καμπανίας, 60 περίπου χιλιόμετρα ΒΑ από τη Dijon. Για την οικονομική κατάσταση της οικογένειάς του οι απόψεις διίστανται: άλλοι την εμφανίζουν πτωχή και άλλη εύπορη. Ο πατέρας του, πάντως, ασκούσε το επάγγελμα του μαχαιροποιού. Σε ηλικία 10 ετών οι γονείς του τον έστειλαν στη Σχολή των Ιησουιτών και προοριζόταν για το εκκλησιαστικό στάδιο. Στη Σχολή είχε άριστες επιδόσεις στα ελληνικά, τα λατινικά, την ιστορία και τα μαθηματικά. Το 1726 χειροτονήθηκε Αββάς, αργότερα, όμως, ερμηνεύοντας την απόφασή του αυτή, είπε ότι οφειλόταν στην υπεραφθονία των «έσω εκκρίσεων» και ότι είχε κάνει το λάθος να εκλάβει «ως φωνή του Θεού την πρώτη παρόρμηση μιας αναπτυσσόμενης σεξουαλικότητας»! Έτσι δεν άργησε να εγκαταλείψει τη Σχολή και να επιχειρήσει να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του. Αλλά και το επάγγελμα τούτο δεν ήταν για τα ενδιαφέροντά του. Δεν ικανοποιούσε τις μεγάλες ανησυχίες του.
Το 1728 αναχώρησε για το Παρίσι για ανώτερες σπουδές. Εκεί, κατά τον Duarant (σελ. 718) έζησε «μποέμικη ζωή» και μάλιστα διαπίστωσε ότι «υπάρχουν περισσότεροι οίκοι ανοχής παρά εκκλησίες»! Το 1732 έλαβε το Δίπλωμα Τεχνών του Πανεπιστημίου του Παρισιού, αλλά για να εξασφαλίσει «τα προς το ζην» δίδασκε μαθηματικά σε μικρούς μαθητές, έγραφε κηρύγματα για ιερείς και εργαζόταν ως υπάλληλος σε βιβλιοπωλείο. Στο μεταξύ συνέχιζε σπουδές στα μαθηματικά, λατινικά, (αρχαία) ελληνικά, αγγλικά και ιταλικά. Δεν παρέλειψε όμως και σπουδές στα νομικά, τη φιλοσοφία, τη ρητορική, τη φυσική, την ηθική, τη μεταφυσική, τη βιολογία και την ιατρική. Πραγματικά ο Ντιντερό υπήρξε τέρας αντοχής και ενεργητικότητας!
Από το πλουσιότατο έργο του Ντιντερό εδώ θα ασχοληθούμε με λίγα μέρη του, με ό,τι δηλαδή προκάλεσε ζωηρή αίσθηση, διαμαρτυρίες αλλά και συνέπειες, κυρίως οδυνηρές, για τη ζωή του.
Αρχικά μετέφρασε την «Ιστορία της Ελλάδας», του Ζ. Στάνυαν και μετά το «Παγκόσμιο Λεξικό της Ιατρικής, της Χημείας και της Βοτανικής». Το 1742 γνωρίζεται με τον Ρουσσώ και την ίδια χρονιά πουλά τη μετάφραση της «Ιστορίας της Ελλάδας». Το 1746 του ανατέθηκε από τον εκδότη Λεμπρετόν η μετάφραση του έργου του Άγγλου Τσάμπερς « Εγκυκλοπαίδεια ή Παγκόσμιο Λεξικό Τεχνών και Επιστημών». Αντί, όμως, της απλής μετάφρασης πρότεινε την ανασύνθεση και τη δημιουργία μιας νέας Εγκυκλοπαίδειας. Γι’ αυτό πρότεινε να αναλάβει μαζί του, ως συνδιευθυντής, ο φημισμένος μαθηματικός, φυσικός και φιλόσοφος, Jean D’ Alembert (1717 – 1783).
Οι δύο αυτοί διευθυντές, με το κύρος που διέθεταν, εξασφάλισαν τη συνεργασία της αφρόκρεμας της τότε ευρωπαϊκής διανόησης. [Βολταίρος (1964 – 1778) – που εισήγαγε από την Αγγλία τον εμπειρισμό του Τζών Λόκ (1632 – 1704), καθώς και του Νεύτωνα (1642-1727) και επονομάστηκε από τον G. Brandes «Ο αληθινός Βασιλιάς του 18ου αιώνα» («Le vrai roi du dix huitieme siècle, c’est Voltaire»), Χόλμπαχ (1723 – 1789) – που έγραψε 400 άρθρα στην Εγκυκλοπαίδεια, Ρουσσώ (1712 – 1778), Κοντιγιάκ (1715 – 1780) – με τη γνωσιολογική θεωρία του που δέχεται ως μοναδική πηγή γνώσης, της γνώσης της αίσθησης, Ελβέτιος (1715 – 1771), Μαμπλύ (1709 – 1785), Τυργκό (1727 – 1781), Μπυφόν (1707 – 1788), Γκρίμ (1723 – 1807), Μορελλέ (1727 – 1819) κλπ].
[Παρέκβαση: Κρίνεται σκόπιμο να παρατεθεί η παροιμιώδης φράση του ντεϊστή Βολταίρου: «Si Dieu n’ existait pas, il faudrait l’ inventer» δηλ. «Αν δεν υπήρχε Θεός θα έπρεπε να εφευρεθεί»].
Το 1746 χορηγείται η άδεια κυκλοφορίας της Εγκυκλοπαίδειας με τίτλο «ENCYCLOPEDIE, ou DICTIONNAIRE RASONNE DE SCIENCES, DES ARTS ET DES METIERS», η οποία έμελλε να ταράξει τα απόνερα του Μεσαίωνα, θα «έβαζε δυναμίτη στα θεμέλια του φεουδαρχικού καθεστώτος και θα τροφοδοτούσε ιδεολογικά τους ηγέτες της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης (1789). Το σύγγραμμα που θα άλλαζε την ιστορική πορεία ολόκληρης της ανθρωπότητας», «Η αποθέωση του νου», το έργο που «ζήτησε να αποκρυσταλλώσει σε απαραβίαστα δόγματα τη φωνή των επιστημών», «που τάχθηκε να καταργήσει κάθε πίστη, ταυτίζοντας την πίστη με το σκοταδισμό», (Π. Κανελλόπουλος, σελ. 111 επ.). Συγχρόνως ο Ντιντερό κυκλοφορεί το πολύ ριζοσπαστικό έργο του «Φιλοσοφικές Σκέψεις», (“Pensees phisophiques”) όπου ερευνά το θέμα της αλληλεπίδρασης φύσης και θρησκείας, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι ανεξάρτητη από τη θρησκευτική πίστη. Μάλιστα, συμφωνώντας με το φίλο του Ρουσσώ, συνηγορεί υπέρ των ανθρώπινων «παθών», ισχυριζόμενος ότι μόνο τα μεγάλα πάθη (les grandes passions) μπορούν να εξυψώσουν την ψυχή, ώστε να καταστεί ικανή να κατανοήσει τα ανώτερα πράγματα. Φυσικά, κατηγορούσε το βιβλικό Θεό, ο οποίος του έδινε την εντύπωση «θηριώδους τέρατος», αλλά και την Εκκλησία, η οποία διέδιδε την πίστη σε μια τέτοια θεότητα. Ο Ντιντερό σ’ αυτό το έργο δεν δέχεται την αποκάλυψη και τα θαύματα, τα οποία παρομοιάζει με τα φαντάσματα. Αρνείται το κύρος των Ιερών Βιβλίων, την υπεροχή των Πατέρων της Εκκλησίας και το αλάθητο του Πάπα. Ερευνά για την αλήθεια και καταπολεμά την πρόληψη και τη δεισιδαιμονία. Είναι με λίγα λόγια ένας σκεπτικιστής, γιατί πιστεύει ότι ο σκεπτικισμός είναι το πρώτο βήμα προς την αλήθεια. Το Κοινοβούλιο του Παρισιού διέταξε την καύση του βιβλίου και γι’ αυτό έγινε ανάρπαστο από τις προθήκες. Κατά τον Durant (σελ. 723) ο Ντιντερό «έλαβε από τον εκδότη του 50 λουδοβίκεια». Με το ίδιο πνεύμα το 1747 η ερωμένη του ζητούσε και άλλα χρήματα, οπότε έγραψε νέο έργο «Ο Περίπατος του Σκεπτικιστή» («Les Promenade du Sceptique») όπου, υπό μορφή διαλόγου – κατά τα ελληνικά πρότυπα – εμφανίζει έναν αθεϊστή, έναν πανθεϊστή – που σ’ αυτό το στάδιο είναι ο ίδιος – και έναν ντεϊστή – που είναι ο φίλος του Βολταίρος – να εκφράζουν τις απόψεις τους για τη θεότητα.
Ο ντεϊστής, στο διάλογο αυτό, επαναλαμβάνει τα επιχειρήματα που βασίζονται στις ενδείξεις περί ύπαρξης σχεδίου στη φύση. Ο αθεϊστής, επιμένει ότι η ύλη και η κίνηση, η φυσική και η χημεία είναι μια καλύτερη ερμηνεία του σύμπαντος από μια θεότητα, η οποία μεταθέτει απλά το πρόβλημα της καταγωγής. Τέλος, ο πανθεϊστής, υποστηρίζει ότι τόσο το πνεύμα όσο και η ύλη είναι αιώνια, ότι μαζί και τα δυο αποτελούν το σύμπαν και ότι Θεός είναι η κοσμική ενότητα. Το έργο αυτό δημοσιεύθηκε μετά από πολλά χρόνια (1830). Όταν ο ιερέας της ενορίας πληροφορήθηκε το περιεχόμενο του νέου ανέκδοτου έργου του Ντιντερό, παρακάλεσε την αστυνομία να προστατεύσει το Χριστιανισμό από αυτή τη νέα επίθεση.
Μεγάλο θόρυβο προκάλεσε ένα άλλο έργο του Ντιντερό, που δημοσιεύθηκε το 1749, με τίτλο «Επιστολή προς τους τυφλούς προς χρήση εκείνων που βλέπουν» («Lettre sur les aveugles a l’usage de ceux qui voient»). Το έργο αυτό δεν ήταν φανερά επαναστατικό, ούτε είχε κάτι το ανήθικο. Ήταν έργο καθαρά φιλοσοφικό, με το οποίο φαίνεται ότι ο Ντιντερό ερωτοτροπούσε τώρα ανοιχτά με τον υλισμό και την αθεΐα. Φυλακίζεται στον πύργο Vincennes σε πλήρη απομόνωση και εκεί, όταν λήγει η απομόνωση, δέχεται την επίσκεψη των εκδοτών της Εγκυκλοπαίδειας και των φίλων του Νταλαμπέρ και Ρουσσώ. Αποφυλακίζεται μετά από λίγους μήνες.
Το έργο, όμως, που αποτέλεσε σταθμό στη ζωή του Ντιντερό και προκάλεσε πολλές ταλαιπωρίες, ήταν η περίφημη «Εγκυκλοπαίδεια», η έκδοση της οποίας (28 συνολικά τόμοι με 73.000 λήμματα, που άφησε στους εκδότες της σε σημερινά χρήματα, 30 εκατομμύρια κέρδη!) ήταν επεισοδιακή, αφού άρχισε να εκδίδεται το 1751 και κράτησε 25 περίπου χρόνια. Χαρακτηρίσθηκε ως το πιο γενναιόψυχο μανιφέστο ενός επαναστατημένου πνευματικού πολιτισμού, που προετοίμασε την αστική επανάσταση του 18ου αιώνα, ιδιαίτερα τη Γαλλική.
[Παρέκβαση: 1. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση κατασυκοφαντήθηκαν από την άρχουσα τάξη αλλά και την Εκκλησία, αν και η «Declaration», η «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» με το τρίπτυχο: «Liberte = Ελευθερία, Egalite = Ισότητα, Fraternite = Αδελφοσύνη», έγιναν αποδεκτά σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο. Μάλιστα, ο Γάλλος ιστορικός και συγγραφέας της τετράτομης «Ιστορίας της Γαλλικής Επανάστασης», Jules Michelet (1798 – 1874) σημειώνει: «Η καλύτερη απάντηση στους εχθρούς της Declaration είναι οι ίδιες τους οι αντιφάσεις. Ειρωνεύονται τη Declaration, αλλά την παραδέχονται. Την πολεμούν, υποσχόμενοι στους λαούς τους τις ελευθερίες που η ίδια καθιερώνει»!].
2. Η γαλλική φιλοσοφία του 18ου αιώνα και γενικά ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός είχε άμεση επίδραση στη «Διακήρυξη Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ», της 4ης Ιουλίου 1776, αλλά και στην ελληνική επανάσταση το 1821.
Η εγκυκλοπαίδεια, πολεμήθηκε σκληρά από το Βασιλικό Συμβούλιο του Λουδοβίκου ΙΕ΄ και την Εκκλησία. Το 1759 ανακλήθηκε η άδεια κυκλοφορίας της και από το 1766 κυκλοφόρησε παράνομα.
Η «μποέμικη ζωή» και οι διώξεις που αντιμετώπισε ο Ντιντερό τον εξουθένωσαν σωματικά, ψυχικά και οικονομικά. Η τσαρίνα Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας, εκτιμώντας το φιλόσοφο, το μυθιστοριογράφο και θεατρικό συγγραφέα, Ντιντερό, τον υποδέχθηκε δύο φορές με μεγάλες τιμές στο Ερμιτάζ. Για να τον βοηθήσει, μάλιστα, οικονομικά αγόρασε την πλούσια βιβλιοθήκη του, υπό τον όρο να την κατέχει αυτός όσο ζει, του χορηγήθηκε δε επιπλέον και κάποιο ετήσιο επίδομα. Ο Ντιντερό πέθανε στις 31 Ιουλίου 1784.
Βιβλιογραφία
1. Θεοφάνους Κώστας, «Ντιντερό», εκδόσεις «ΦΥΤΡΑΚΗ», της σειράς «Οι Μεγάλοι Αμφισβητίες».
2. Κανελλόπουλος Παν. «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», εκδόσεις «Το ΒΗΜΑ», τόμος 12ος, Αθήνα 2010.
3. Durant Will & Ariel, «Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού», εκδόσεις «Αφοί Συρόπουλοι ΟΕ», τόμος Θ΄, μετ. Άρης Αλεξάνδρου
4. Renan Ern., «Ο Βίος του Ιησού», εκδόσεις Αναγνωστίδη, μετ. Πολ. Στεφάνου
