Από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου
Ως Ηλιακό Σύστημα θεωρούμε τον Ήλιο και όλα τα αντικείμενα που συγκρατούνται σε τροχιά γύρω του χάρις στη βαρύτητα, τα οποία σχηματίστηκαν όλα πριν 4,6 δισ. έτη από ένα γιγάντιο μοριακό νέφος. Τα αντικείμενα με τη μεγαλύτερη μάζα που περιφέρονται γύρω από τον Ήλιο είναι οι οκτώ [παλαιότερα θεωρούνταν εννέα, συμπεριλαμβανομένου και του Πλούτωνα], πλανήτες, των οποίων οι τροχιές είναι ελλειπτικές. Οι τέσσερις εσώτεροι, ο Ερμής, η Αφροδίτη, η Γη και ο Άρης αποτελούν τους λεγόμενους γήινους πλανήτες και αποτελούνται κυρίως από πετρώματα και μέταλλα. Οι τέσσερις εξώτεροι πλανήτες ονομάζονται αέριοι γίγαντες (οι δύο μεγαλύτεροι, Δίας και Κρόνος, αποτελούνται από υδρογόνο και ήλιο και οι άλλοι δύο, Ουρανός και Ποσειδών, αποτελούνται από νερό, αμμωνία και μεθάνιο). Όμως, μέσα στο βαρυτικό πεδίο του Ηλίου υφίστανται και πολλά άλλα ουράνια σώματα. Οι κυριότερες ζώνες που υπάρχουν σε αυτά τα αντικείμενα είναι η κύρια ζώνη Αστεροειδών, μεταξύ Άρη και Δία, και η ζώνη των υπολοίπων ουρανίων αντικειμένων, που βρίσκονται πέρα από την τροχιά του Ποσειδώνα. Σε αυτές τις περιοχές βρίσκονται πέντε αντικείμενα, που ονομάζονται Νάνοι πλανήτες. Αυτοί είναι η Δήμητρα, ο Πλούτων, η Χαουμέια, ο Μακεμάκε και η Έρις. Πέρα από αυτά τα αντικείμενα υπάρχουν οι κομήτες, οι Κένταυροι και οι μετεωρίτες, καθώς και διαπλανητική σκόνη. Όλα τα τελευταία σώματα κινούνται ελεύθερα μεταξύ των πλανητών. Ο λεγόμενος, Ηλιακός Άνεμος, μια ροή σωματιδιών από τον Ήλιο, σχηματίζει μια «φυσαλίδα» στο διαστρικό ενδιάμεσο που ονομάζεται ηλιόσφαιρα με διάμετρο 100-200 Αστρονομικές Μονάδες(1) (AU). Υπάρχει το Νέφος του Όορτ, που θεωρείται «πηγή» των κομητών, το οποίο όμως βρίσκεται σε απόσταση πολύ μεγαλύτερη από την ηλιόπαυση (πέρα δηλαδή από τη «φυσαλίδα»). Τέλος υπάρχει μεγάλος αριθμός μικρότερων των πλανητών ουρανίων σωμάτων, που λέγονται δορυφόροι, και οι οποίοι περιφέρονται [όπως οι αρχαίοι οπλίτες δορυφόροι στο εξωτερικό του σχηματισμού μάχης, εξ ου και η προέλευση του ονόματος] γύρω από τους 6 από τους 8 πλανήτες και 3 από τους 5 πλανήτες νάνους, που χαρακτηρίζονται «φεγγάρια», αν και αυτός ο όρος αναφέρεται μονάχα στη Σελήνη, δορυφόρο της Γης. Οι αέριοι γίγαντες διαθέτουν και δακτύλιους, οι οποίοι αποτελούνται από πάγο και σκόνη.
ΖΩΝΕΣ ΚΑΙ ΠΛΑΝΗΤΕΣ: Το Ηλιακό Σύστημα χωρίζεται σε τέσσερις περιοχές: α΄ των Εσωτερικών Πλανητών, με τέσσερις πλανήτες που έχουν στέρεα επιφάνεια και σύσταση παρόμοια με αυτή της Γης (πυρίτιο και σίδηρο), β΄στη Ζώνη Αστεροειδών, γ΄ των Εξωτερικών Πλανητών, ή γιγάντων αερίων, με τέσσερις πλανήτες πολύ μεγαλύτερους από τη Γη και δ΄ στην εξωτερική περιοχή, που περιλαμβάνει τον Πλούτωνα, τη Ζώνη του Kuiper και το νέφος του Oort. Σε απόσταση 0.39 AU απ' τον Ήλιο βρίσκεται ο Ερμής, ο μικρότερος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος. Επόμενος πλανήτης, στις 0,72 AU, είναι η Αφροδίτη που έχει σχεδόν το ίδιο μέγεθος με τον δικό μας, γι' αυτό παλιά λεγόταν και «αδελφός πλανήτης» της Γης. Μετά τη Γη στις 1,52 AU βρίσκεται ο Άρης. Ο πλανήτης αυτός έχει δύο φυσικούς δορυφόρους (φεγγάρια) τον Φόβο και τον Δείμο. Το «σύνορο» που χωρίζει τους εσωτερικούς απ' τους εξωτερικούς πλανήτες είναι η Κύρια Ζώνη Αστεροειδών. Πρόκειται για εκατοντάδες χιλιάδες μικρά σώματα, διαμέτρου από μερικά μέτρα έως εκατοντάδες χιλιόμετρα, που όμως όλα μαζί έχουν μάζα μόλις όσο το ένα χιλιοστό της Γης. Οι αστεροειδείς είναι το υλικό για έναν πλανήτη που τελικά δεν σχηματίστηκε, λόγω της μεγάλης έλξης του Δία, ή από κάποιον πλανήτη που υπήρχε εκεί (ανάμεσα στον Άρη και τον Δία) και για κάποιο λόγο καταστράφηκε και διασπάστηκε σε 7.000 περίπου αστεροειδείς. Ο Δίας, στις 5,2 AU, είναι ο μεγαλύτερος απ' τους πλανήτες (έχει τη διπλάσια μάζα από όλους τους άλλους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος μαζί). Είναι τόσο θερμός που θα μπορούσε να λάμπει σαν άστρο, αν ήταν 10 φορές μεγαλύτερος. Είναι γνωστός για την περίφημη Μεγάλη Κόκκινη Κηλίδα, μια μόνιμη καταιγίδα στην ατμόσφαιρά του, που υπάρχει τουλάχιστον από τότε που παρατηρούμε τον Δία. Ο Κρόνος, (9,5 AU) είναι λίγο πιο μικρός (και πολύ πιο ελαφρύς) απ' τον Δία και του μοιάζει σε αρκετά χαρακτηριστικά. Αποτελείται και αυτός κυρίως από αέρια. Ο Δίας μαζί με τον Κρόνο αποτελούν το 93% της μάζας όλων των πλανητών. Είναι ίσως ο μόνος πλανήτης με μέση πυκνότητα μικρότερη απ' αυτή του νερού. Ο δορυφόρος του, Τιτάνας, έχει ατμόσφαιρα από άζωτο και υδρογονάνθρακες και, αν και είναι πολύ ψυχρός, πιθανολογείται ότι μπορεί να φιλοξενεί ζωή. Το σύστημα του Κρόνου θα μελετηθεί τα επόμενα χρόνια απ' τη διαστημοσυσκευή «Κασσίνι-Χόιχενς», που βρίσκεται εκεί από το 2004. Επόμενος πλανήτης είναι ο Ουρανός [19,2 AU]. Αποτελείται κυρίως από αμμωνία και μεθάνιο, έχει και αυτός δακτύλιους και 27 δορυφόρους. Ο Ουίλιαμ Χέρσελ ανακοίνωσε την ανακάλυψή του τις 13 Μαρτίου 1781, επεκτείνοντας τα όρια του γνωστού τότε ηλιακού συστήματος. Ο Ουρανός ήταν ο πρώτος πλανήτης που ανακαλύφθηκε με τηλεσκόπιο. Τελευταίος μεγάλος πλανήτης είναι ο Ποσειδών σε απόσταση 30 AU από τον Ήλιο. Είναι ο πρώτος πλανήτης που ανακαλύφθηκε βάσει μαθηματικών προβλέψεων για τη θέση του. Σαν τον Δία, έχει κι αυτός μια χαρακτηριστική κηλίδα στην ατμόσφαιρα. Ο Ποσειδών έχει 13 γνωστούς δορυφόρους. Η Ζώνη του Kuiper βρίσκεται σε απόσταση 30-50 AU και αποτελείται από μικρά, παγωμένα σώματα. Τα σώματα της ζώνης που, λόγω έλξης απ' τους μεγάλους πλανήτες, μπαίνουν στο Ηλιακό Σύστημα (και συχνά γίνονται κομήτες) λέγονται Κένταυροι. Η Ζώνη Kuiper τερματίζεται απότομα στις 49-50 AU, πράγμα που ίσως σημαίνει ότι ένα μεγάλο σώμα («αόρατο» στα τηλεσκόπια) βρίσκεται σε αυτή την απόσταση. Ο Πλούτωνας (στις 39,5 AU), ήταν ο μικρότερος απ' τους πλανήτες (με διάμετρο μικρότερη κι από τη Σελήνη) μέχρι τον αποχαρακτηρισμό του, και αυτός για τον οποίο έχουμε τα λιγότερα στοιχεία. Αποτελεί διπλό σύστημα με το δορυφόρο του Χάροντα. Ο Πλούτωνας πλέον θεωρείται πλανήτης νάνος, επειδή στη Ζώνη Kuiper έχουν ανακαλυφθεί και άλλα σώματα του ίδιου ή και μεγαλύτερου μεγέθους απ' αυτόν και αφού το ελάχιστο όριο μεγέθους για πλήρη πλανήτη τέθηκε μεγαλύτερο από αυτόν. Οι κομήτες είναι ουράνια σώματα που, σε αντίθεση με τους απλανείς αστέρες (όπως ο ήλιος) αστέρες και τους πλανήτες, παρουσιάζουν όψη νεφελώδη, ενώ η μορφή τους φαίνεται να επιμηκύνεται σαν μακριά κόμη [από την κόμη τους ονομάστηκαν κομήτες] όταν διέρχονται κοντά από τον Ήλιο. Κάθε κομήτης αποτελείται από τρία μέρη, τον πυρήνα, την κόμη και την ουρά. Οι τροχιές τους είναι ελλειπτικές.
Στο επόμενο άρθρο μας για το Ηλιακό Σύστημα, την επόμενη Δευτέρα, θα ασχοληθούμε με την Ηλιόπαυση, το Νέφος του Όορτ, και τα «ρεκόρ» του Συστήματος.
Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας - συγγραφέας
Www.scribd.com/oikonomoukon
(1) Σύμφωνα με τον ορισμό της Διεθνούς Αστρονομ. Ένωσης, η αστρονομική μονάδα ισούται με 150 δισ. χλμ [149.597.870.700 μέτρα ακριβώς], που είναι περίπου η μέση απόσταση Γης και Ηλίου. Συνεπώς η απόσταση Γης από τον Ήλιο είναι 1 AU.
