Του Αποστόλη Ζώη
Βρίσκεται σε μια κατάφυτη πλαγιά του Κισσάβου, σε απόσταση 2 χλμ. από την παραλία της Βελίκας και λίγο ψηλότερα από το παλαιοχριστιανικό κάστρο. Πρόκειται για μια μεταβυζαντινή μονή, από την οποία σώζεται σήμερα μόνον το καθολικό και ο περίβολος, που ανακαινίσθηκε πριν από μερικά χρόνια από τον Δήμο Μελιβοίας. Παρόλο που δεν αναφέρεται στις βυζαντινές πηγές, τυχαία ευρήματα και η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων χρόνων οδήγησαν στη συσχέτισή της με τη θέση Παλιοθεολόγος Μελιβοίας, στον Γκούτζιμπο, όπου φαίνεται ότι βρισκόταν ένα από σημαντικότερα μοναστικά σύνολα του Όρους των Κελλίων.
Ο λόγος για την Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου Μελιβοίας, την οποία παρουσιάζει η αρχαιολόγος Σταυρούλα Σδρόλια, προϊσταμένη της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, σε μελέτη της, που δημοσιεύεται στο Θεσσαλικό Ημερολόγιο.
Από το αρχικό καθολικό, αναφέρει η αρχαιολόγος, δεν σώζεται σήμερα τίποτα και οι εκτιμήσεις για τη σημασία του βασίζονται στον θησαυρό χρυσών νομισμάτων της εποχής των Κομνηνών αυτοκρατόρων (11ος-12ος αι.) που βρέθηκαν μαζί με λίγα θραύσματα γλυπτών κατά τη διάρκεια ισοπέδωσης του αγρού Ν.Χαρατσή στη θέση Παλιοθεολόγος. Ο θησαυρός αυτός αποτελεί το μεγαλύτερο εύρημα του είδους στον ελληνικό χώρο και είναι μοιρασμένος, σήμερα, μεταξύ του Νομισματικού Μουσείου Αθηνών και του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας.
Από τη βυζαντινή μονή, σύμφωνα με την κ. Σδρόλια, θα πρέπει να προέρχεται επίσης το θωράκιο του 11ου αι., που αναφέρει την σταυροπηγιακή ιδιότητά της και βρίσκεται εντοιχισμένο σήμερα στο νεότερο καθολικό. Το γεγονός ότι στον ίδιο αγρό, στη θέση Παλιοθεολόγος, βρέθηκε επίσης η μαρμάρινη επιγραφή ανακαίνισης του καθολικού του 1571 που εκτίθεται σήμερα στην Αρχαιολογική Συλλογή Μελιβοίας, δείχνει - συνεχίζει η κ. Σδρόλια - ότι ο ναός βρισκόταν εκεί μέχρι τη μεταβυζαντινή περίοδο.
Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ
Η εποχή ίδρυσης της νεότερης μονής δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με τη γνώμη του Δ. Αγραφιώτη, σημειώνει η κ. Σδρόλια, ανήκει στον 18ο αιώνα και συνδέεται με την επιγραφή που αναφέρει το έτος 1776 ("διά συνδρομής και κόπου Ιεροθέου ιερομονάχου") και έχει εντοιχισθεί στο νότιο περίβολο. Δεν μπορεί να αποκλεισθεί η ύπαρξη προγενέστερου κτίσματος στο χώρο, αφού κατά καιρούς βρίσκονται βυζαντινά γλυπτά, αλλά δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα ανασκαφική έρευνα. Καταστροφή της μονής από πυρκαγιά το 1847 οδήγησε σε ανακαίνιση ή μάλλον εκ βάθρων ανέγερση του καθολικού το 1851, σύμφωνα με την επιγραφή που χαράχθηκε στην πίσω πλευρά της προηγουμένης ("διά συνδρομής και κόπου Σεραφείμ ιερομονάχου από χωρίον Αθανάτου, κτίστης Ζουπανιώτης").
Η απόδοση της παραπάνω επιγραφής στο ναό δεν είναι βέβαιη, καθώς, όπως διευκρινίζει η αρχαιολόγος, είναι άγνωστη η αρχική θέση της. Ωστόσο, ο ναός αποτελεί κτίσμα του 19ου αιώνα, όπως φαίνεται από τα μορφολογικά του στοιχεία, που εγκαινιάζεται τελικά το 1857 και τοιχογραφείται το 1860, σύμφωνα με την επιγραφή που σώζεται στο Ιερό Βήμα. Τον ίδιο χρόνο κατασκευάζεται και το ξυλόγλυπτο τέμπλο. Η τελευταία περίοδος της μονής ήταν πολύ σύντομη, καθώς το 1878 λεηλατείται από τους Τούρκους στη διάρκεια της επανάστασης και από το 1888 ερημώνει οριστικά, με τη διάλυση των μοναστηριών της Θεσσαλίας. Η εκτεταμένη κτηματική περιουσία της και η μεγάλη τιμή που αποδίδεται στον άγιο μέχρι σήμερα, που έρχονται σε αντίθεση με τη μικρή βεβαιωμένη νεότερη ιστορία της, αποτελούν επιπλέον ενδείξεις της ισχυρής παρουσίας της στο χώρο και τον χρόνο.
Σήμερα, σώζεται μόνον το καθολικό και ο περίβολος, ενώ τα κελιά έχουν καταρρεύσει. Το καθολικό ανήκει στον τύπο του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου, τον χαρακτηριστικότερο τύπο της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, και μάλιστα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης, που επιβιώνει σε μεμονωμένα παραδείγματα μέχρι την εποχή αυτή. Ο ναός της Βελίκας ανήκει σε ειδική υποκατηγορία, εκείνη των οκτάστυλων, αφού εκτός από τους τέσσερις κίονες του τρούλου, η ανωδομή πατά σε επιπλέον τέσσερα στηρίγματα, τους δύο πεσσούς του ιερού και άλλους δύο στο δυτικό τμήμα. Οι ναοί αυτοί παρουσιάζουν συνδυασμό στοιχείων από τον σταυροειδή εγγεγραμμένο και την τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και εμφανίζουν κάποια διάδοση στη Δυτική Θεσσαλία στις αρχές του 19ου αι., με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Άγιο Αθανάσιο Παλαμά.
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ 1960
Από τη ζωγραφική του 1860, αναφέρει η αρχαιολόγος, που κάλυπτε πιθανότατα ολόκληρο το ναό, σώζεται μόνον ο διάκοσμος του Ιερού Βήματος, αλλά κι αυτός πολύ φθαρμένος από την υγρασία, με συνέπεια μερικά θέματα δύσκολα να αναγνωρίζονται. Δεν μπορεί, βέβαια, να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο, διευκρινίζει η κ. Σδρόλια, το έργο της τοιχογράφησης να έμεινε ανολοκλήρωτο και γι΄ αυτό ο ζωγράφος τοποθέτησε την κτητορική επιγραφή στο Ιερό Βήμα. Πλήθος ιερωμένων σε στάσεις εμπνευσμένες από τη λειτουργία καλύπτουν τους κατώτερους χώρους του ιερού. Ανάμεσά τους είναι ο Πέτρος Αλεξανδρείας, ιεράρχης που σχετίζεται με την αίρεση του Αρείου του 4ου αι. και είδε σε όραμα τον Χριστό με σχισμένο χιτώνα, όπως εικονίζεται στη μικρή κόγχη του βόρειου τοίχου. Απέναντί του, στο νότιο τοίχο, είναι το μαρτύριο του Αγίου Ιγνατίου με τα λιοντάρια. Στους ιεράρχες συμπεριλαμβάνεται, επίσης, ο ιερομάρτυς επίσκοπος Φαναρίου Σεραφείμ, πιθανόν έπειτα από υπόδειξη του ομώνυμου ηγουμένου της μονής το 1860.
Τις ανώτερες επιφάνειες του ιερού καλύπτουν συμβολικές μορφές του Χριστού και απεικονίσεις του βίου του μετά την Ανάσταση, που συμβολίζουν τη σωτηρία των πιστών μέσω των μυστηρίων και της ζωής της Εκκλησίας. Ζωγράφος υπήρξε ο ιερέας Γεώργιος από τη Σαμαρίνα, ο οποίος χρησιμοποίησε μορφές της βυζαντινής παράδοσης μαζί με στοιχεία της εποχής του. Διακοσμητικά στοιχεία του μπαρόκ είναι φανερά στα έπιπλα και τα σκεύη, ενώ παρατηρούνται συχνά ανθικά σχέδια στα υφάσματα και πολύπλοκα αρχιτεκτονήματα.
Η μονή Θεολόγου Μελιβοίας, συμπερασματικά - σύμφωνα με την κ. Σδρόλια - είναι ένα χαρακτηριστικό μνημείο της ύστατης μεταβυζαντινής περιόδου, όπου διατηρήθηκαν οι αποκρυσταλλωμένοι τρόποι αρχιτεκτονικής και ζωγραφικής του Βυζαντίου και φέρει επάξια το βάρος της χιλιόχρονης ιστορικής του παρουσίας. Είναι ένα από τα τελευταία μνημεία που διακοσμούνται με τον παραδοσιακό τρόπο της βυζαντινής ζωγραφικής, διότι μετά την απελευθέρωση διαδίδονται και στη Θεσσαλία τα δυτικά πρότυπα και δεν απαντά πλέον η πλήρης εικονογράφηση των ναών αλλά θρησκευτικοί πίνακες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα της τελευταίας τάσης συναντούμε στην περιοχή Αγιάς στις μεγάλες βασιλικές των Αγίων Αντωνίων, του Αγίου Νικολάου Κερασά, του Προφήτη Ηλία Μεταξοχωρίου και των Αγίων Αποστόλων στο Σκλήθρο.
