Από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου
Το όρος Πελέ (Montagne Pelée) είναι ενεργό ηφαίστειο στα Βόρεια του νησιού Μαρτινίκα, γαλλικής κτήσης [υπερπόντιο διαμέρισμα] στην Καραϊβική. Με ύψος 1.397 είναι η ψηλότερη κορυφή του νησιού. Είναι το πιο ενεργό ηφαίστειο στις λεγόμενες Μικρές Αντίλλες. Το ηφαίστειο είναι γνωστό για την έκρηξη του 1902, που κατέστρεψε την πόλη Σαιντ Πιέρ [Άγιος Πέτρος], προκαλώντας 28.000 θανάτους, τους περισσότερους από οποιαδήποτε έκρηξη του 20ού αιώνα. Αυτή η έκρηξη χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τις εκρήξεις πελέιου τύπου, ηφιαστειακός τύπος που πήρε το όνομά του από το ηφαίστειο.
ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ-ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ: Το όρος Πελέ, στο βόρειο άκρο της Μαρτινίκας. έχει ύψος 1.397 μέτρα, διάμετρο βάσης 15 χιλιόμετρα, ενώ καλύπτει 120 τ.χλμ. Μέσα στον κρατήρα Λετάνγκ Σεκ βρίσκονται δύο δόμοι1 οι οποίοι δημιουργήθηκαν από τις εκρήξεις του 1902 και του 1929. Βόρεια της κύριας κορυφής βρίσκεται ένας άλλος ηφαιστειακός κώνος, το Πιτόν Μον Κονίλ, ύψους 895 μ. Οι πλαγιές του έχουν βαθιές χαράδρες. Οι γεωλόγοι έχουν αναγνωρίσει τρεις φάσεις δραστηριότητας στο βουνό. Στην αρχική, το όρος Πελέ ήταν ένας ηφαιστειακός κώνος. Η ενδιάμεση φάση ξεκίνησε πριν 100.000 χρόνια και σε αυτή τη φάση δημιουργήθηκε ο ηφαιστειακός δόμος και αργότερα η καλντέρα2 Μορν Μακούμπα. Σήμερα το ψηλότερο σημείο τους έχει ύψος 1.290 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Πριν 25.000 η νοτιοδυτική πλαγιά της καλντέρας κατέρρευσε. Μια δεύτερη καλντέρα, η Λετάνγκ Σεκ σχηματίστηκε πριν 3.000 χρόνια, ύστερα από μια ισχυρή έκρηξη. Σε αυτήν σχηματίστηκαν δύο δόμοι, ένας το 1902 και ένας το 1929.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ: Στο όρος Πελέ έγιναν 22 ισχυρές εκρήξεις σύμφωνα με το Ινστιτούτο Σμισθόνιαν στην Ολόκαινο γεωλ. Περίοδο. Η πρώτη καταγεγραμμένη έκρηξη του ηφαιστείου έλαβε χώρα το 1635, σχηματίζοντας ένα ηφαιστειακό δόμο και προκαλώντας πυροκλαστικές ροές. Το 1792 και το 1851 έλαβαν χώρα άλλες δύο εκρήξεις, που δημιούργησαν λάχαρ3.
Η ΕΚΡΗΞΗ ΤΟΥ 1902: Τον Ιανουάριο του 1902 το όρος Πελέ έδειξε σημάδια αυξημένης δραστηριότητας. Στις 23/4 άρχισαν οι πρώτες μικρές εκρήξεις, οι οποίες ακολουθήθηκαν από σεισμικές δονήσεις και νέφη στάχτης και θειούχων αερίων που κάλυψαν τη γύρω περιοχή. Φίδια και άλλα ζώα εγκατέλειψαν τις πλαγιές του ηφαιστείου, με αποτέλεσμα 50 άνθρωποι και 200 ζώα να πεθάνουν από τσιμπήματα των τρομοκρατημένων φιδιών! Καθώς η ηφαιστειακή δραστηριότητα στον κρατήρα εντεινόταν, το νερό στη λίμνη που είχε δημιουργηθεί στον κρατήρα Λετάνγκ Σεκ έφτασε σε σημείο βρασμού! Στις 5 Μαΐου τα τοιχώματα του κρατήρα υποχώρησαν και το καυτό νερό ανακατεύθηκε με χαλαρά ηφαιστειακά πετρώματα και σχημάτισε ένα λαχάρ που κατέβηκε την κοιλάδα του ποταμού Μπλα με ταχύτητα 100 χλμ/ώρα σκοτώνοντας 23 εργάτες σε ένα εργοστάσιο στις εκβολές. Στη συνέχεια και κατά την είσοδό του στη θάλασσα προκάλεσε ένα είδος τσουνάμι ύψους 3 μέτρων. Στους πρόποδες του ηφαιστείου ήταν κτισμένη η πόλη Σαιντ Πιέρ, μεγαλύτερη, τότε, πόλη της Μαρτινίκας και σημαντικό αποικιακό κέντρο Ήταν γνωστή ως «το Παρίσι των Δυτικών Ινδιών». Πολλοί από τους κατοίκους του Σαιντ Πιερ αποφάσισαν μετά το λαχάρ να εγκαταλείψουν την πόλη και να πάνε στη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη, το Φορ ντε Φρανς. Τις 5 Μαΐου ο κυβερνήτης Λουί Μουτάν έλαβε μια αναφορά αξιωματούχων που ανέβηκαν στο βουνό και αποφάνθηκαν ότι δεν υπήρχε λόγος εγκατάλειψης (;) της πόλης. Οι εφημερίδες καθησύχασαν τον κόσμο και σε μια προσπάθεια να σταματήσουν οι μετακινήσεις του πληθυσμού, ώστε να γίνουν οι εκλογές τις 11 Μαΐου (!) στήθηκαν μπλόκα στους δρόμους! Επιπλέον κάτοικοι των γύρω περιοχών αποφάσισαν να μείνουν στην πόλη επειδή παρουσιαζόταν ως ασφαλής στις εφημερίδες, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός να φτάσει στο Σαιν Πιερ τους 28.000 ανθρώπους. Στις 7:50 της 8ης/5/1902, ανήμερα της Αναλήψεως, το ηφαίστειο εξερράγη εκκωφαντικά. Ένας δόμος λάβας στην κορυφή του ηφαιστείου κατέρρευσε και ένα τεράστιο μαύρο νέφος (αποτελούμενο από καυτά αέρια, στάχτη και ογκόλιθους) κατρακύλησε στη νότια πλευρά του ηφαιστείου και κατευθύνθηκε στο Σαιν Πιερ ακολουθώντας τις χαράδρες. Το νέφος κινούμενο με ταχύτητα 160 χλμ/ώρα έφτασε στην πόλη σε λιγότερο από ένα λεπτό, ισοπεδώνοντας στο δρόμο του τσιμεντένια κτίρια, ενώ οι υψηλές θερμοκρασίες προκάλεσαν πυρκαγιές στο πέρασμά τους. Φτάνοντας στο λιμάνι κατέστρεψε τουλάχιστον 20 πλοία. Το ατμόπλοιο Γκράπλερ αναποδογύρισε και ένα ιστιοφόρο τυλίχθηκε στις φλόγες μαζί με το πλήρωμά του. Από τους 28.000 ανθρώπους που βρίσκονταν εκείνη τη στιγμή στο Σαιν Πιερ επέζησαν μόνο δύο (!). Αυτό το μαύρο νέφος ήταν μια πυροκλαστική ροή, φαινόμενο άγνωστο στους τότε επιστήμονες. Η περιοχή του Σαιν Πιερ επλήγη από άλλες δύο πυροκλαστικές ροές ύστερα από δύο εκρήξεις στις 20 Μαΐου και 30 Αυγούστου, οι οποίες κατέστρεψαν όποια κτίρια είχαν απομείνει. Η έκρηξη τις 30 Αυγούστου αν και όχι τόσο ισχυρή όσο οι άλλες δύο εκρήξεις προκάλεσε απώλειες στα γειτονικά Μορν Ρουζ (800 νεκροί), Αζουπά Μπουιγιόν (250 νεκροί), Μπας-Πιά (25 νεκροί) και Μονρ-Καπότ (10 νεκροί). Η έκρηξη στις 30 Αυγούστου ήταν η τελευταία θανάσιμη έκρηξη του όρους Πελέ μέχρι σήμερα.
ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ: Τον Οκτώβριο του 1902 στον κρατήρα Λετάνκ Σεκ άρχισε ένα αναπτύσσεται ένας ακιδόμορφος ηφαιστειακός δόμος. Ο θεαματικός οβελίσκος αναπτυσσόταν μέχρι 15 μέτρα την ήμερα(!) και έφτασε σε ύψος 300 μέτρων και διάμετρο 150 μέτρων. Στη διάρκεια της νύχτας φεγγοβολούσε, καθώς οι ρωγμές στην επιφάνειά του άφηναν να φαίνεται η πυρακτωμένη λάβα στο εσωτερικό του. Ο δόμος ονομάστηκε «Ακίδα του Πελέ» ή «Πύργος του Πελέ». Τελικά κατέρρευσε το Μάρτιο του 1903, πέντε μήνες μετά τη δημιουργία του. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στο όρος Πελέ άρχισε πάλι στις 16 Σεπτεμβρίου 1929. Αυτή τη φορά η περιοχή που κινδύνευε εκκενώθηκε άμεσα. Η έκρηξη δεν ήταν τόσο ισχυρή όσο αυτή του 1902, αλλα δημιούργησε πυροκλαστικές ροές και λαχάρ που κατέστρεψαν περιουσίες. Ένας νέος ηφαιστειακός δόμος δημιουργήθηκε στην κορυφή όπως και μια νέα ακίδα, αλλά δεν έφτασε στο μέγεθος της προηγούμενης. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα σταμάτησε το 1932.
Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας - συγγραφέας
1. Ο ηφαιστειακός δόμος είναι ένας κυκλικός λόφος ηφαιστειακής προέλευσης με απότομες πλαγιές. Δημιουργείται όταν η λάβα ανέλθει στην επιφάνεια αλλά ψυχθεί προτού αρχίσει να χύνεται επειδή δεν περιέχει αέρια ή είναι ιδιαίτερα παχύρρευστη.
2. Καλδέρα ή Καλντέρα (Ισπανικά: caldera: «καζάνι») ονομάζεται εδαφική κοιλότητα που σχηματίζεται όταν υποχωρεί το τμήμα ενός ηφαιστειακού κώνου ή όταν διαβρώνονται βαθμιαία τα εσωτερικά τοιχώματά του.
3. Τα λαχάρ είναι λασπορροές που αποτελούνται από πυροκλαστικά υλικά αναμεμιγμένα με κάποιο υγρό, συνήθως νερό. Τα υλικά αυτά κινούνται καθοδικά στις πλαγιές των ηφαιστείων και μπορούν να αναπτύξουν μεγάλες ταχύτητες. Ο όρος προέρχεται από την ινδονησιακή γλώσσα.
