Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Σε προηγούμενο σημείωμα αναφέραμε την παρουσία τουρκικού Νοσοκομείου (Χαστανιέ) κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της τουρκοκρατίας στην περιοχή του σημερινού Κηποθέατρου, δημοσιεύοντας και τη σχετική φωτογραφία του 1881. Στο σημερινό σημείωμα θα αρχίσουμε να παρακολουθούμε την πορεία του κέντρου «Αλκαζάρ» που οικοδομήθηκε στο ίδιο ακριβώς σημείο, παραθέτοντας και τις σχετικές φωτογραφίες.
Μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο Ελληνικό Βασίλειο, έπειτα από τις αποφάσεις της Συνθήκης του Βερολίνου, η Ελληνική Κυβέρνηση κατεδάφισε το κτίριο του τουρκικού Νοσοκομείου, γιατί είχε υποστεί ανεπανόρθωτες φθορές από το πέρασμα του χρόνου. Ο χώρος αυτός, μέχρι και τη σημερινή νέα περιφερειακή οδό πίσω από το Στάδιο Αλκαζάρ ήταν επίπεδος, άγονος, αδιαμόρφωτος και χρησίμευσε αρχικά για στρατωνισμό σε σκηνές μονάδων Πυροβολικού του Στρατού, ήταν όμως κατάλληλος και για πεδίο ασκήσεων και παρελάσεων. Ορισμένες περιοχές κοντά στην αριστερή όχθη του Πηνειού άρχισαν από νωρίς να καλύπτονται με πράσινο, χάρη στην πρωτοβουλία των στρατιωτικών δυνάμεων της πόλης, ενώ διάφοροι φιλοπρόοδοι συμπολίτες κατασκεύασαν εξοχικά κέντρα για τις ανάγκες των περιπατητών. Στον ίδιο χώρο το 1883, σύμφωνα με τα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου, επί δημαρχίας Αργυρίου Διδίκα (1882-1883), του πρώτου Έλληνα Δημάρχου της απελευθερωμένης Λάρισας, εγκρίθηκε «πίστωσις προς ανέγερσιν... ενός παραπήγματος ως τόπου όπου θα παιανίζει η Μουσική». Έτσι κατασκευάστηκε στο άλσος των Μουσών, όπως ονομαζόταν τότε ο σημερινός κήπος του Αλκαζάρ, μαρμάρινη στρόγγυλη υπερυψωμένη εξέδρα, στην οποία ορισμένες ημέρες της εβδομάδος και κατά τη διάρκεια εορτών και πανηγύρεων εκτελούσε διάφορα προγράμματα η φιλαρμονική ορχήστρα (μπάντα) του στρατού (η δημοτική φιλαρμονική δημιουργήθηκε αργότερα), για να ψυχαγωγούνται οι περιπατητές[1].
Το 1884 κτίσθηκαν στην περιοχή της σημερινής 1ης Στρατιάς, τα κτίρια των στρατώνων σε μια τεράστια οικοπεδική έκταση που παραχώρησε ο Δήμος Λαρίσης. Πολλά από τα κτίρια αυτά διατηρούνται μέχρι και σήμερα και μπορούσαν να φιλοξενήσουν μέχρι και δύναμη 10.000 στρατιωτών. Με τον τρόπο αυτό ο χώρος του Αλκαζάρ ελευθερώθηκε από τον προσωρινό στρατωνισμό και η περιοχή προς την οδό Κοζάνης, απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους, δενδροφυτεύτηκε.
Τα 1903, με εισήγηση της βασίλισσας Όλγας, η οποία ερχόταν συνήθως το φθινόπωρο στη Λάρισα συνοδεύοντας τον σύζυγό της Γεώργιο Α΄, ιδρύθηκε και στην πόλη μας, όπως και σε άλλες ελληνικές πόλεις, «Φιλοδασική Ένωσις», με σκοπό να συμβάλει στη δημιουργία πρασίνου στην ευρύτερη περιοχή. Έτσι με τη συμβολή μονάδων μηχανικού, επικεφαλής του οποίου ήταν ο λοχαγός μηχανικού Σαπουντζάκης και μαθητών του Γυμνασίου, δενδροφυτεύτηκε η περιοχή του Αλκαζάρ κατά μήκος της αριστερής όχθης του Πηνειού, μέχρι το κτήμα Παπασταύρου, περίπου μέχρις εκεί που αρχίζει σήμερα το Στάδιο Αλκαζάρ. Αυτός ο τεράστιος χώρος πρασίνου ονομάσθηκε από τον Δήμο «Άλσος των Νυμφών», όρος όμως που τελικά δεν επικράτησε.
Εδώ θέλω να ανοίξουμε μια μεγάλη παρένθεση για να αναλύσουμε τον όρο Αλκαζάρ που έχει υιοθετεί από την πλειονότητα των κατοίκων της Λάρισας για την περιοχή, εις βάρος βέβαια άλλων επίσημων ονομασιών που δόθηκαν κατά καιρούς (Άλσος των Νυμφών, Πεδίον του Άρεως). Από την περίοδο του μεσοπολέμου έχει δημιουργηθεί στην πόλη ένας μύθος ότι τον όρο Αλκαζάρ χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 1915 ο Ρωμύλος Αυδής, ένας Λαρισαίος επιχειρηματίας, ο οποίος έκτισε το πρώτο εξοχικό Κέντρο στην περιοχή αυτή, με την ονομασία «Αλκαζάρ»[2], γοητευμένος από το όνομα αραβικών φρουριακών κτισμάτων σε πόλεις της Ισπανίας. Την πληροφορία αυτή αναπαρήγαγαν έγκριτοι δημοσιογράφοι της παλιάς Λάρισας που ασχολήθηκαν με την πρόσφατη ιστορία της, όπως ο Θρασύβουλος Μακρής της εφημερίδας «Μικρά», ο Κώστας Περραιβός και ο Βάσος Καλογιάννης της «Ελευθερίας», καθώς και μερικοί άλλοι και από τότε επεκράτησε πανελλήνια. Όμως ανατρέχοντας σε παλιές εφημερίδες της Λάρισας του τέλους του 19ου αιώνα εντοπίζουμε ότι ο χώρος αυτός είχε από τότε την ονομασία Αλκαζάρ.
Ο καλός φίλος Θανάσης Μπετχαβές, ο οποίος από χρόνια συλλέγει αθόρυβα ό,τι έχει σχέση με τη Λάρισα, διατηρεί ένα αξιόλογο αρχείο παλιών τοπικών εφημερίδων, είτε αυθεντικών, είτε σε φωτοτυπία, όπως εξ άλλου και ο πολυχρόνιος ιστορικός της νεότερης Λάρισας Γιώργος Ζιαζιάς. Ο πρώτος με εφοδίασε με αποκόμματα εφημερίδων, από την ανάγνωση των οποίων συμπεραίνεται ότι το κέντρο με την ονομασία Αλκαζάρ έπαιζε ενεργό ρόλο στη ζωή της πόλης από πολύ νωρίς. Παραθέτουμε ορισμένα δείγματα γραφής:
- Η εφημερίδα «Ανεξαρτησία» της 11ης Αυγούστου 1882 έγραφε: «Χθες εν πλήρει μεσημβρία εγένετο παρανάλωμα του πυρός το πέραν της γεφύρας κείμενον Αλκαζάρ...», κτίριο το οποίο ήταν διώροφο[3].
- Ο «Αστήρ της Θεσσαλίας» της 12ης Μαΐου 1884 έχει δημοσιευμένη την εξής διαφήμιση:
«ΠΑΓΩΤΑ, διαφόρων ειδών. Πωλούνται εις το εξωχικόν καφφενείον Αλκαζάρ»
-Αλλά και η εφημερίδα «Συνταγματική Πυξίς» σε φύλλο της του έτους 1891 αναφέρει: «...αφ’ ετέρου το δασώδες μέρος του Δημοτικού Κήπου μέχρι της γεφύρας, εν ώ το ονομαστόν Αλκαζάρ και το ευρωπαϊκής οικοδομής καφεννείον...».
Στα ερωτήματα γιατί και πότε ονομάσθηκε η περιοχή αυτή της πόλης μας Αλκαζάρ, η απάντηση είναι δύσκολη σήμερα, σχεδόν άγνωστη. Επειδή οι όροι αλκαζάρ και λάρισα είναι ταυτόσημοι, σημαίνουν δηλ. και οι δύο φρούριο, πύργος, νομίζω ότι επιβάλλεται να γίνει κάποια έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση, δοθέντος και του γεγονότος ότι στη Λάρισα εγκαταστάθηκε από τον 15ο αιώνα και ζούσε μια πολυπληθής ομάδα σεφαραδιτών, δηλαδή Εβραίων που προέρχονταν από την Ιβηρική χερσόνησο (Ισπανία, Πορτογαλία) όπου ως γνωστόν είχε επεκταθεί ο τότε αραβικός πολιτισμός. Πάντως από καμία πηγή δεν συνάγεται ότι υπήρχε στην περιοχή αυτή κτίριο με φρουριακή μορφή. Το τουρκικό νοσοκομείο που είχε κτισθεί τον 19ο αιώνα είχε αρχιτεκτονική μορφή περισσότερο ασιατικού τύπου, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς από τη φωτογραφία του 1881.
Περί το 1915 με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου παραχωρήθηκε μέρος του Άλσους, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το Κηποθέατρο, στον επιχειρηματία Ρωμύλο Αυδή για να κατασκευάσει ένα ευπρεπές αναψυκτήριο, με σκοπό να εξυπηρετήσει τους περιπατητές, αλλά και τις οικογενειακές εξορμήσεις για λόγους αναψυχής των Λαρισαίων, ιδίως τις Κυριακές και τις γιορτές. Έκτισε μια ελαφρά πολυγωνική κατασκευή ανάμεσα στα δένδρα και δίπλα από το ποτάμι, προμηθεύτηκε γραμμόφωνο με το οποίο πρόσφερε και μουσική απόλαυση σε όσους απολάμβαναν τον καφέ, την γκαζόζα ή το τσίπουρο και τοποθέτησε τραπεζάκια με καρέκλες κάτω από την παχιά σκιά των δένδρων. Μεγάλη προσέλευση κοινού είχε το κέντρο αυτό τα ζεστά καλοκαιρινά βράδια, όταν η ατμόσφαιρα στην πόλη ήταν αφόρητη. Η δροσιά που πρόσφερε το ποτάμι και το πλούσιο πράσινο του χώρου ανακούφιζε τους επισκέπτες. Στο κέντρο έδωσε την ονομασία «Αλκαζάρ» προφανώς επειδή όπως είδαμε είχε πάρει από χρόνια η περιοχή την ονομασία αυτή. Η φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο αυτό είναι από μια παλιά σπάνια κάρτα και παριστάνει το εξοχικό κέντρο που έκτισε ο Ρωμύλος Αυδής.
Αλλά επειδή η ιστορία για το κέντρο Αλκαζάρ είναι μεγάλη και ενδιαφέρουσα, αναγκαζόμαστε να συνεχίσουμε και την επόμενη Τετάρτη δημοσιεύοντας συγχρόνως και διάφορες σπάνιες φωτογραφίες.
[1]. Στις 4 Ιουλίου 1896, επί δημάρχου Κωνσταντίνου Αναστασιάδη (1996-1998), αποφασίσθηκε να μεταφερθεί η μαρμάρινη εξέδρα «εις την πλατείαν Δικαστηρίων, την μόνην θέσιν όπου λαμβάνει αναψυχήν ο κόσμος και εις την οποίαν συγκεντρούται όλη η Λάρισα και παιανίζει η Μουσική εις ωρισμένας ημέρας της εβδομάδος και ήτις υποπίπτει εις την αντίληψιν των ξένων». Επιπλέον η μεταφορά αυτή θα εξυπηρετούσε και άλλες ανάγκες, κυρίως λατρευτικές (εορτή Αγ. Αχιλλίου, περιφορά επιταφίων, κλπ.). Το 1930, επί δημαρχίας Μιχαήλ Σάπκα (1925-1934) και στα σχέδια μέτρων ανάπλασης της κεντρικής πλατείας, η οποία τότε ήταν ένας απέραντος ακάλυπτος και χωμάτινος χώρος, απομακρύνθηκε η εξέδρα.
[2]. Αλκαζάρ είναι ισπανικός όρος ο οποίος έχει αραβική ρίζα, και σημαίνει φρούριο, οχυρό. Θα λέγαμε ότι είναι κάτι αντίστοιχο με την πελασγική ονομασία λάρισα, από την οποία πήρε το όνομά της η πόλη μας και που σημαίνει ακριβώς το ίδιο, δηλ. φρούριο. Άρα οι όροι αλκαζάρ και λάρισα μπορούμε να πούμε ότι έχουν έννοια ταυτόσημη. Είναι ξακουστά τα φρούρια, δηλ. τα Αλκαζάρ, των ισπανικών πόλεων Κόρδοβα, Τολέδο, Σεγκόβια και Σεβίλλη της Ισπανίας.
[3]. Ενοικιαστής του κέντρου αυτού ήταν κάποιος Φερδ. Σφόρτσας (προφανώς Ferdinardo Sforza, ιταλικής καταγωγής), ο οποίος σε μια διαφημιστική του καταχώριση στην ίδια εφημερίδα και με την ίδια ημερομηνία, αναγγέλλει «... την παράδοσιν των μαθημάτων της ξιφομαχίας επί της άνω αιθούσης του καφενείου Αλκαζάρ». Βλέπουμε λοιπόν ότι τον Αύγουστο του 1882, δηλαδή λιγότερο από ένα χρόνο από την απελευθέρωση, οι Λαρισαίοι είχαν την ευκαιρία να διδάσκονται μαθήματα ξιφασκίας. Δεν είναι εντυπωσιακό!
