* Από τον Γιώργο Εμμανουήλ
Η διερεύνηση των δυνατοτήτων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στον Ευρωπαϊκό και διεθνή χώρο γίνεται κυρίως με τη διεπιστημονική προσέγγιση PEST, δηλαδή με ανάλυση του Πολιτικού, Οικονομικού, Κοινωνικού και Τεχνολογικού Περιβάλλοντος όπου δραστηριοποιούνται οι ΟΤΑ στην Ευρώπη, στην κάθε χώρα και στην τοπική κοινωνία.
Η επέκταση των δραστηριοτήτων της Ευρωπαϊκής Ενωσης παρά την έλλειψη ενιαίας φορολογικής πολιτικής και τον μικρό προϋπολογισμό της (1% του ΑΕΠ της ΕΕ), κατά την τελευταία ιδιαίτερα δεκαπενταετία έχει εμφανείς επιπτώσεις στις περιφέρειες, στις πόλεις και στις κοινότητες, που είναι υπεύθυνες για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή των πολιτικών της Ε.Ε., από τη γεωργία και τη διαρθρωτική χρηματοδότηση αναπτυξιακών δράσεων έως τα περιβαλλοντικά πρότυπα. Είναι ανάγκη των καιρών η κοινωνία των πολιτών να αναδείξει τις αρχές της χρηστής διακυβέρνησης που περιλαμβάνουν τη θεσμική συμμετοχή των πολιτών και των φορέων στον σχεδιασμό, στην υλοποίηση, στη διαχείριση των προγραμμάτων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης καθώς και ως προς τη λογοδότηση των αιρετών και τη διαφάνεια των διαδικασιών τους. Η πορεία Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, οι νέες τεχνολογίες, οι πολιτιστικές αλλαγές και η παγκόσμια αλληλεξάρτηση έχουν οδηγήσει στη δημιουργία εντυπωσιακής ποικιλίας ευρωπαϊκών και διεθνών δικτύων, επικεντρωμένων σε ειδικούς στόχους. Τα διευρωπαϊκά δίκτυα διασυνδέουν κοινωνικές ομάδες, τοπικές επιχειρήσεις, κοινότητες, κέντρα ερευνών και καινοτομίας με τις αρχές της περιφερειακής και τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι επιστήμονες διαδραματίζουν ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στην προετοιμασία, υλοποίηση και τον έλεγχο των αποφάσεων και των θεσμών. Αναδεικνύεται έτσι κρίσιμος ο παράγοντας της καλλιέργειας εμπιστοσύνης των τοπικών κοινωνιών ως προς τη συνεργασία των πολιτών και φορέων της με την επιστημονική κοινότητα δια μέσου του ελέγχου της αντιστοίχισης λόγων και έργων τους.
Σύμφωνα με μελέτες Ευρωπαϊκών Οργανισμών και της Επιτροπής Περιφερειών της ΕΕ κατά την ανάπτυξη προγραμμάτων και πολιτικών της Αυτοδιοίκησης ένα μικρό μέρος προγραμμάτων, έργων και δράσεων τείνουν να εξελιχθούν σε καλές πρακτικές σύμφωνα με τις αρχές και τα κριτήρια της καλής διακυβέρνησης.
Σκανδιναβικές χώρες: Διαθέτουν αποτελεσματικές και για όλους προσβάσιμες Υπηρεσίες Εκπαίδευσης και Υγείας.
Σουηδία: Στη Σουηδία, η αξιολόγηση επιδόσεων των υπηρεσιών και η ανάδειξη καλών πρακτικών έχουν ισχυρές ρίζες, οι οποίες βασίζονται στην παράδοση διαφάνειας που χαρακτηρίζει τη σουηδική Αυτοδιοίκηση. Οι ιδέες για διοίκηση αποτελεσμάτων του νέου δημόσιου μάνατζμεντ συνδυάστηκαν με αντιλήψεις με συμμετοχή των χρηστών στην αξιολόγηση των υπηρεσιών, καθώς και για τη διοίκηση που μαθαίνει από τα λάθη και τις επιτυχίες της, με βάση πειραματισμούς και καινοτομίες. Ήδη από το 1987, η σουηδική ένωση των δήμων και η σουηδική στατιστική υπηρεσία δημιούργησαν βάσεις δεδομένων όπου οι πολίτες μπορούν να δουν τις επιδόσεις και το κόστος των υπηρεσιών του δήμου τους και να τις συγκρίνουν με άλλους δήμους. Ειδικά δίκτυα δημιουργήθηκαν για τη σύγκριση της ποιότητας των δημοτικών υπηρεσιών και την προώθηση της αξιολόγησης των υπηρεσιών που παρέχουν οι δήμοι στους πολίτες.
Όσον αφορά στις ιδιωτικοποιήσεις δημοτικών υπηρεσιών, η ΤΑ κινήθηκε αρκετά προσεκτικά και με όρους δημοσίου συμφέροντος, δίνοντας το προβάδισμα όχι σε γενικευμένη μετάθεση λειτουργιών προς τον ιδιωτικό τομέα, αλλά στην εισαγωγή ελεγχόμενου ανταγωνισμού και επιλογής των πολιτών μεταξύ δημοτικών κοινωφελών και ιδιωτικών φορέων. Αυτό επιτυγχάνεται με την παροχή δυνατότητας στους πολίτες μέσω κουπονιών (π.χ. «voucher», για παιδικούς σταθμούς, σχολεία) να επιλέξουν μεταξύ διάφορων δημόσιων ή/και ιδιωτικών φορέων αλλά και μέσω του διαχωρισμού της ευθύνης που πρέπει να είναι δημόσια και της παροχής υπηρεσιών που μπορεί να είναι δημοτική η ιδιωτική.
Δανία: Σήμερα οι αρμοδιότητες των δήμων δεσμεύουν τα δύο τρίτα του συνόλου των δημοσίων δαπανών στη Δανία με ισχυρές συνεργασίες Αυτοδιοικητικού-Κοινωνικού και Ιδιωτικού τομέα.
Οι πιο σημαντικές λειτουργίες τους είναι οι βασικές υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας: Φροντίδα των παιδιών, Πρωτοβάθμια εκπαίδευση, Φροντίδα για τους ηλικιωμένους.
Επιπροσθέτως, οι δήμοι διαχειρίζονται μια σειρά από κοινωνικές υπηρεσίες που αποτελούν κατά βάση μεταβιβαστικές πληρωμές, όπως τα επιδόματα στέγασης, την κοινωνική ασφάλιση και τις συντάξεις γήρατος. Έχουν επίσης, σημαντικές αρμοδιότητες στον τομέα των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας (υδροδότηση, συλλογή σκουπιδιών, τοπικοί δρόμοι) και στο πλαίσιο του πολιτισμού και αναψυχής (βιβλιοθήκες, θέατρα, αθλητικές εγκαταστάσεις).
Γαλλία: Λόγω της ιστορίας του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού χαρακτηριστική είναι η ισχυρή επιρροή και δράση των αμεσοδημοκρατικών θεσμών συμμετοχής των πολιτών και της διαβούλευσης (ΟΚΕ) και οι συνεργασίες Αυτοδιοικητικών-δημόσιων-κοινωνικών και ιδιωτικών φορέων με προτεραιότητα την ικανοποίηση του δημοσίου συμφέροντος. Από το 2002 το 85% των πόλεων άνω των 50.000 κατοίκων χρησιμοποιούν ευρέως μεθόδους αξιολόγησης της διοίκησης βάσει στόχων και δεικτών. Επιπλέον, προβλέπεται και εφαρμόζεται η χρήση ετήσιων συμβάσεων και εκθέσεων επιδόσεων.
Βέλγιο: Παρουσιάζουν καλές πρακτικές διεθνώς που αφορούν στη λειτουργία δημοτικών κέντρων κοινωνικής πρόνοιας και δημοτικών βιβλιοθηκών.
Γερμανία: Θεωρείται πρωτοπόρος διεθνώς στις πράσινες τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και προστασίας του περιβάλλοντος.
Επίσης ευρεία ανάπτυξη παρουσιάζουν οι θεσμοί άμεσης δημοκρατίας στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, ιδιαίτερα στον Γερμανικό Νότο με τοπικά δημοψηφίσματα σε κοινωνικά θέματα, εκπαίδευση, μεταφορές και υποδομές και φόρουμ πολιτών και φορέων σε κοινωνικά και περιβαλλοντικά θέματα, καθώς και τοπικές θεματικές επιτροπές επαγγελματιών και επιστημόνων με εμπειρία ακόμη και αξιοποίηση σε αυτοδιοικητικές επιτροπές εθελοντών συνταξιούχων. Επιπρόσθετα εφαρμόζεται η Ευρωπαϊκή αρχή της επικουρικότητας, κυρίως στην αυτοδιοίκηση δηλ. το ανώτερο επίπεδο ασκεί πολιτική εκεί που δεν μπορεί να ασκηθεί από το κατώτερο επίπεδο διοίκησης. Ως προς ορισμένες κοινωφελείς υπηρεσίες, όπως σχετικά με την ενέργεια, την ύδρευση, την αποχέτευση και τη συγκοινωνία, παραδοσιακά οι δήμοι σχηματίζουν δικούς τους θυγατρικούς φορείς δημοσίου δικαίου ή και δημοτικές εταιρίες ιδιωτικού δικαίου, που συνολικά φθάνουν τις 4.000 (οι περισσότεροι δήμοι άνω των 50.000 κατοίκων διαθέτουν κατά μέσο όρο 9 τέτοιους θυγατρικούς φορείς). Σήμερα, στο 40% των δημοτικών επιχειρήσεων συμμετέχουν ιδιώτες (στο 11% οι ιδιώτες μέτοχοι έχουν την πλειοψηφία). Ισχυρότερη είναι η συμμετοχή των ιδιωτών στον κερδοφόρο τομέα της ενέργειας, ενώ αντίθετα στην ελλειμματική, κατά κανόνα, δημοτική συγκοινωνία καθώς και στην ύδρευση, η συμμετοχή των ιδιωτών είναι πολύ περιορισμένη. Επιπλέον, είναι αρκετά διαδεδομένη και η παραδοσιακή μορφή των συμβάσεων παραχώρησης, ιδίως στον τομέα της ενέργειας, ενώ οι συμπράξεις δήμων-ιδιωτών (ΣΔΙΤ) ενεργοποιούνται κυρίως στη διαχείριση απορριμμάτων, στην κατασκευή κτιρίων, αλλά και υποδομών όπως κολυμβητήρια, αθλητικές και τουριστικές εγκαταστάσεις κ.ά. Όταν πρόκειται για νέες επενδύσεις, η χρηματοδότηση είναι μικτή και ακολούθως η λειτουργία και η διαχείριση των εγκαταστάσεων εκχωρείται στους ιδιώτες, όπως με τις εγκαταστάσεις καύσης απορριμμάτων, για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η τάση για ιδιωτικοποιήσεις έχει πλέον αντιστραφεί και σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στον τομέα της διάθεσης απορριμμάτων και κυρίως στον τομέα της ύδρευσης, επαναφέρεται στους θεσμούς της ΤΑ το αίτημα των τοπικών κοινωνιών για επαναδημοτικοποίηση των υπηρεσιών με όρους δημοσίου συμφέροντος.
Αγγλία – Ηνωμένο Βασίλειο: Από τις δαπάνες της αυτοδιοίκησης, το 32,5% αφορούν την εκπαίδευση και το 28,5% τις κοινωνικές υπηρεσίες, ενώ υπάρχει πολυμορφία αυτοδιοικητικών θεσμών σύμφωνα με τις παραδόσεις κάθε ευρύτερης περιοχής. Ως προς τη συμμετοχή των πολιτών, στο Ην. Βασίλειο έχουν δοκιμαστεί και εφαρμόζονται πολλές και διαφορετικές μορφές, όπως οι τοπικές δημοσκοπήσεις, τα τοπικά δημοψηφίσματα, τα ανοιχτά φόρουμ διαβούλευσης φορέων και πολιτών, ακόμη και η ηλεκτρονική δημοκρατία.
Ιταλία: Ως προς τα οικονομικά της αυτοδιοίκησης σημειώνεται ότι στην Ιταλία οι τρεις βαθμίδες αυτοδιοίκησης δαπανούν σήμερα το 15,7% του ΑΕΠ και το 31,3% του συνόλου των δημοσίων δαπανών. Από τις δαπάνες αυτές, το 44,2% αφορά τις υπηρεσίες υγείας και παιδείας που διοικούνται κυρίως από τις Περιφέρειες. Η αυτονομία των Περιφερειών χρονολογείται από το Ιταλικό Σύνταγμα του 1947.
Αναπτύσσονται παράλληλα ισχυρές συνεργασίες του Αυτοδιοικητικού με τον Δημόσιο, Ιδιωτικό και κοινωνικό τομέα και απευθείας μεταξύ των δήμων, των Περιφερειών και των επαρχιών τους, στα πλαίσια της αξιοποίησης των πόρων των διαρθρωτικών ταμείων της ΕΕ (Περιφερειακό, Αγροτικό και Κοινωνικό Ταμείο).
Υπάρχουν επιπλέον ισχυρές δημοκρατικές παραδόσεις και κουλτούρα αμεσοδημοκρατικών συνεργασιών, όπως τα κοινωνικά κέντρα φορέων και πολιτών, κυρίως στην ‘αναγεννησιακή’ Κεντρική και Βόρεια Ιταλία.
Ως προς τη συμμετοχή των πολιτών, η ιταλική νομοθεσία προβλέπει τον θεσμό των συμβουλευτικών δημοψηφισμάτων σε επίπεδο δήμου ή επαρχίας ο οποίος αξιοποιείται από τους φορείς και πολίτες των τοπικών κοινωνιών.
Με τη συνταγματική μεταρρύθμιση του 2001 εκχωρούνται νομοθετικές αρμοδιότητες στις εκλεγμένες Περιφερειακές αρχές, έτσι ώστε να μπορούν να προτείνουν νομοσχέδια στο Ιταλικό Κοινοβούλιο και επίσης μπορούν να ανακαλούν τον πρόεδρο της Περιφέρειας ο οποίος εκλέγεται μεταξύ και εκ των μελών του Περιφερειακού Συμβουλίου, ενώ αντίστοιχες ρυθμίσεις ανακλητότητας των αιρετών της αυτοδιοίκησης προωθούνται και σε ιταλικούς δήμους.
- Είναι αναγκαίο οι φορείς της Αυτοδιοίκησης της χώρας μας να μελετήσουν με κριτική οπτική τις ευρωπαϊκές εμπειρίες και λαμβάνοντας υπόψη την ελληνική και τοπική πραγματικότητα να αποφύγουν αρνητικές προσεγγίσεις, προκειμένου να αξιοποιήσουν, μέσω των συνεργασιών και των δικτυώσεών τους, θετικές εμπειρίες και καλές πρακτικές της Ευρωπαϊκής Αυτοδιοίκησης.
* Ο Γιώργος Αντ. Εμμανουήλ είναι διευθυντής της Υπηρεσίας Διαχείρισης Προγραμμάτων Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας Interreg
