Περί Μεταφυσικής Αναζήτηση

Από τον Δημήτρη Τσικούρα,
λογοτέχνη

Το ζήτημα και η έννοια της μεταφυσικής απασχόλησε και εξακολουθεί να απασχολεί, από υπάρξεως της ζωής στον πλανήτη, κάθε νοήμον σκεπτόμενο άνθρωπο και πολύ δε περισσότερο τις επιστημονικές κοινότητες όλων των κλάδων.

Η οντολογική μεταφυσική (όπως λέγεται) είναι ο παραδοσιακός κλάδος της φιλοσοφίας και σχετίζεται με την ερμηνεία της θεμελιώδους φύσης του όντος (ύπαρξης) και του κόσμου που τον περιβάλλει, αν και δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο να οριστεί. Η μεταφυσική ως (ευρύ) φιλοσοφικό πεδίο μελέτης έχει ως αντικείμενο τις πρώτες αρχές (θεμελίωση και φύση της υποτακτικότητας του οτιδήποτε), κι επίσης αφηρημένες έννοιες, όπως η ύπαρξη, η γνώση, η ταυτότητα, ο χρόνος και η αλήθεια. Η μεταφυσική συχνά συγχέεται με την πνευματικότητα και το υπερφυσικό, όμως η μεταφυσική αποτελεί αντικείμενο μελέτης, τα εργαλεία της μελέτης δύνανται να είναι ορθολογικά - επιστημονικά ή πνευματιστικά-θρησκευτικά (δε χρησιμοποιούν όλοι οι στοχαστές τα ίδια εργαλεία, όμως τα ερωτήματα παραμένουν τα ίδια). Η παραδοσιακή μεταφυσική προσπαθεί να απαντήσει σε βασικά ερωτήματα με τους ευρύτερους δυνατούς όρους.
Εκείνος που μελετά τη μεταφυσική ονομάζεται μεταφυσικός. Ο μεταφυσικός προσπαθεί να αποσαφηνίσει τις θεμελιώδεις έννοιες με τις οποίες οι άνθρωποι προσπαθούν να κατανοήσουν τον κόσμο, π.χ. ύπαρξη, τα αντικείμενα και οι ιδιότητές τους, ο χώρος και ο χρόνος, η αιτία και το αποτέλεσμα.
Κεντρικός κλάδος της μεταφυσικής είναι η οντολογία, η έρευνα για τις βασικές κατηγορίες της ύπαρξης (του είναι) και των μεταξύ τους σχέσεων. Άλλος κεντρικός κλάδος της μεταφυσικής είναι η κοσμολογία, η μελέτη της προέλευσης, της βασικής δομής, της φύσης και της δυναμικής του σύμπαντος. Ορισμένοι περιλαμβάνουν την επιστημολογία ως ένα άλλο επίκεντρο της μεταφυσικής, αλλά η συγκεκριμένη συμπερίληψη αμφισβητείται.
Πριν από τη σύγχρονη ιστορία της επιστήμης, τα επιστημονικά ζητήματα που αντιμετωπίστηκαν ως μέρος της μεταφυσικής είναι γνωστά ως φυσική φιλοσοφία. Αρχικά, ο όρος σήμαινε απλά γνώση. Η επιστημονική μέθοδος, όμως, μεταμορφώθηκε σε φυσική φιλοσοφία μέσω της εμπειρικής δραστηριότητας που προκύπτει από το πείραμα σε αντίθεση με την υπόλοιπη φιλοσοφία. Έως το τέλος του 18ου αιώνα, είχε αρχίσει να ονομάζεται «επιστήμη», προκειμένου να διακρίνεται από τη φιλοσοφία. Στη συνέχεια, η μεταφυσική συμβόλιζε τη φιλοσοφική έρευνα μη εμπειρικού χαρακτήρα για τη φύση της ύπαρξης. Ορισμένοι φιλόσοφοι της επιστήμης, όπως οι νεοθετικιστές, θεωρούν ότι η φυσική επιστήμη απορρίπτει τη μελέτη της μεταφυσικής, ενώ άλλοι φιλόσοφοι της επιστήμης διαφωνούν έντονα.
Ας προσπαθήσουμε τώρα να ορίσουμε πιο καθαρά το έδαφος αυτό. Μεταφυσική στη νεότερη και ξεκαθαρισμένη έννοια είναι η τάση να φτάσουμε σε γνώσεις διαφορετικές από κείνες που δίνουν οι αισθήσεις είτε οι φυσικές επιστήμες. Ο απλοϊκός άνθρωπος πιστεύει πως πίσω απ’ την πραγματικότητα που νιώθει με τις αισθήσεις είναι κάτι άλλο, που δεν μπορεί να το καταλάβει άμεσα είτε πως τα πράγματα είναι διαφορετικά από κείνα που φαίνονται. Η πίστη αυτή ήταν πιο ζωντανή στα παλιότερα χρόνια και η απειθάρχητη διάνοια του πρωτογονότερου ανθρώπου έφτιαξε πίσω και πάνω από την πραγματικότητα έναν κόσμο φανταστικό, θεούς και δαίμονες, πνεύματα και δράκους και οι θρησκείες έβαλαν τα δυνατά τους να ξεσκεπάσουν το μυστικό του υπερφυσικού κόσμου, όπως συνηθίζουν να λένε.
Μα αργότερα, αφού λύθηκαν τα μάγια του μύθου, οι άνθρωποι δεν έπαψαν να γυρεύουν κάτι πίσω απ’ τα φαινόμενα. Σαν τι να ήταν αυτό που ζητούσαν; Οι φιλόσοφοι δεν είναι σύμφωνοι στο σημείο αυτό και οι φιλονικίες τους γέμισαν τη διανοητική ιστορία ως τα τελευταία χρόνια. Με τον καιρό όμως και τις συζητήσεις καταστάλαξαν κάπως τα ζητήματα. Η μεταφυσική αναγκάστηκε ν’ αφήσει τις μεγάλες και λίγο αόριστες της απαιτήσεις, έγινε στοχαστικότερη και πιο μετρημένη. Σήμερα στην ερώτηση ποιο είναι το έδαφος της μεταφυσικής μάς απαντούν: Η μεταφυσική ζητά να βρει το σταθερό πίσω απ’ τα φαινόμενα, κάτι που να μην αλλάζει την πραγματικότητα την ίδια, το όντως ον, το πράμα το καθεαυτό που κράτησε η λέξη αυτή στην ελληνική γλώσσα από τον καιρό του Πλάτωνα ίσαμε σήμερα. Γι’ αυτό τη μεταφυσική τη λέμε ειδικότερα και οντολογία.
Η φιλοσοφική διανόηση αρχίζει με τη μεταφυσική. Μια εσωτερική ανάγκη, η μεταφυσική όπως την ονόμασαν ορμή, σπρώχνει τον άνθρωπο να ψάξει, το κάτι αυτό, που νομίζει πως κρύβεται πίσω και πέρα απ’ την πραγματικότητα. Στην παλιότερη εποχή την ανάγκη αυτήν την υπηρετούσε ο μύθος και η θρησκεία. Νεότερη αδερφή της θρησκείας η μεταφυσική ζητά κάτι όμοιο, τη βαθύτερη ουσία του είναι είτε κάποιες απόκρυφες αφορμές είτε αιτίες που βρίσκονται πίσω απ’ τα φαινόμενα.
Η μεταφυσική του τύπου αυτού είναι πολύ παλιά και ανάγεται στους πολιτισμούς των Κινέζων και των Ινδών. Η παλιότερη ελληνική είναι αποφασιστικά μεταφυσική. Οι σοφοί της Ιωνίας ζητούν κάτι σταθερό που μένει κάτω από τις αλλαγές, μια ουσία βασική, που με τις αλλαγές της κάνει να γεννηθούν όσα βλέπουνε τον κόσμο. Ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης, ο Ηράκλειτος έτσι πίστευαν.
Μέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα οι άθεοι και οι άθρησκοι σ’ όλον τον κόσμο έφταναν τα τετρακόσια εκατομμύρια περίπου. Το πρώτο τέταρτο του εικοστού πρώτου αιώνα ξεπέρασαν το ένα δισεκατομμύριο και προοδευτικά αυξάνονται, αυτό κάτι λέει στην εξέλιξη της ζωής, στη μεταφυσική.
Και να κλείσουμε κάπου εδώ το ανεξάντλητο και σπουδαίο αυτό ζήτημα που καταπιαστήκαμε κι άλλες φορές λέγοντας πως ο ελληνικός λαός δεν ήταν ποτέ στην πλειονότητα ένας θρησκευόμενος λαός, ερευνούσε και αναζητούσε πάντα τη μεταφυσική εξελεγκτικά.ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ: Τούτες τις μέρες που μελετάω τους δύο μεγάλους διανοητές της φιλοσοφίας και της θεολογίας, τον Χ. Θεοδωρίδη και τον Χ. Γιανναρά, για τη σύνταξη αυτού του κειμένου, ήρθε και η πληροφορία από τα δελτία των ειδήσεων πως έφυγε από τη ζωή ο δεύτερος, ο Χ. Γιανναράς, σε ηλικία 89 ετών. Σύμπτωση…Πηγές: Εισαγωγή στη Φιλοσοφία 1) Χαράλαμπος Θεοδωρίδης (1863 – 1957). Μαρξισμός και Ορθοδοξία. 2) Χρήστος Γιανναράς (1935 – 25/8/2024).