«…Δεν εβλέπετε ότι αγρίωσε το γένος μας
από την αμάθειαν και εγίναμεν ωσάν θηρία;»
Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
Τα τελευταία χρόνια η παιδεία έχει χάσει μεγάλο μέρος από το ουσιαστικό νόημά της. Για τους περισσότερους ανθρώπους αποτελεί μια διαδικασία εκπαίδευσης στην απόκτηση τεχνικών ή άλλων γνώσεων, με κύριο στόχο συνήθως την είσοδο στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Τελική επιδίωξη αποτελεί η απόκτηση εφοδίων για τη διεκδίκηση όσο το δυνατόν πιο ασφαλούς και άνετου βιοπορισμού και σε αρκετές περιπτώσεις η κατάκτηση κοινωνικού κύρους και καταξίωσης, που απορρέει από μια επαγγελματική πορεία ή εργασία.
Για αυτούς που καταφέρνουν να επιτύχουν αυτόν τον στόχο, επέρχεται ως φυσική συνέχεια η τάση να εφησυχάζουν και να επαναπαύονται σε όσα γνωρίζουν ή έμαθαν μέχρι την ολοκλήρωση της Δευτεροβάθμιας ή Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσής τους. Από εκεί και ύστερα οι ανάγκες και υποχρεώσεις για επιβίωση δεν επιτρέπουν την περαιτέρω ενασχόληση με τη διαδικασία της μάθησης. Η όποια περεταίρω εκπαιδευτική/μαθησιακή διαδικασία αποτελεί απλώς μια προσθήκη δεξιότητας ή ένα απαιτούμενο αποδεικτικό διά βίου κατάρτισης, που διασφαλίζει την παραμονή στην εργασιακή θέση. Προφανώς σε καμία περίπτωση δεν υποτιμάται η αξία της εργασιακής και οικονομικής σταθερότητας, η οποία στις μέρες μας δεν είναι καθόλου απλή και δεδομένη κατάκτηση. Ούτε ενοχοποιείται η προσπάθεια για εργασιακή ασφάλεια. Και φυσικά δε βγαίνουν από την περίπλοκη εξίσωση οι φοβερά ψυχοπιεστικές εργασιακές συνθήκες, που αποτελούν τον κανόνα της σημερινής πραγματικότητας. Αντίθετα, αναδεικνύουμε αυτήν ακριβώς την αδυναμία για ουσιαστική ενασχόληση με τη μάθηση και μορφές αυτομόρφωσης, ακριβώς εξαιτίας της επισφάλειας και εντατικοποίησης των εργασιακών απαιτήσεων.
Επιπλέον, η ανάπτυξη των τεχνολογικών μέσων και κυρίως του διαδικτύου έχει καταφέρει σε μεγάλο βαθμό να απορροφήσει την προσοχή και το μεγαλύτερο μέρος του ελεύθερου χρόνου των ανθρώπων. Ωστόσο, ενώ αυτή η πρόσβαση σε έναν παγκόσμιο χώρο πληροφορίας και ενημέρωσης μάς δίνει σημαντικές δυνατότητες ουσιαστικής μάθησης και αναζήτησης γνώσης με πιο γρήγορο και εύκολο τρόπο, αυτό δε συμβαίνει πάντοτε. Ο χρόνος για ενημέρωση ξοδεύεται σε εφαρμογές και social media, σε ένα συνεχόμενο σκρολάρισμα στις οθόνες μας. Η ταχύτητα εναλλαγής εικόνων, πληροφοριών και ειδήσεων γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη και οι άνθρωποι χάνονται σε μια διαρκή μετακίνηση από τη μία θεματική στην άλλη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δυσκολία διατήρησης της συγκέντρωσης για μεγάλο διάστημα και μια επιφανειακή προσέγγιση μιας εύπεπτης και γρήγορης πληροφορίας. Η εικόνα ενός βίντεο αντικαθιστά τις μακροσκελείς αναλύσεις, που κουράζουν, η ανάγνωση περιορίζεται στον τίτλο και σπάνια στο κείμενο μιας είδησης.
Πέρα από την πολυδιάσπαση που επιφέρει η ταχύτητα, οι χρήστες αποδιοργανώνονται και εξαιτίας ενός ωκεανού υπερπληροφόρησης, μιας πληθώρας πηγών και ερεθισμάτων. Αληθείς ειδήσεις αναμιγνύονται με ψευδείς. Επιστημονικά και ψευδο-επιστημονικά δεδομένα συνυπάρχουν. Ερμηνείες και απόψεις για γεγονότα που βασίζονται σε ανεπαρκείς αποδείξεις και διασταυρώσεις διαχέονται με ταχύτητα. Θεωρίες συνομωσίας συνδεδεμένες με υπαρκτά δεδομένα ή και απλώς κατασκευασμένες ειδήσεις αναπαράγονται ως ακριβείς και αληθινές, διαμορφώνοντας μια πραγματικότητα.
Σε μια τέτοια συνθήκη οι άνθρωποι συσσωρεύουν πληροφορίες και διαμορφώνουν αντιλήψεις συνήθως διαστρεβλωμένες για κοινωνικά συμβάντα, αποκτούν αποσπασματική και συνήθως λανθασμένη γνώση για φαινόμενα. Και τελικά υιοθετούν απόψεις και πολιτικοκοινωνικές θέσεις, χωρίς να εμβαθύνουν στη γνώση ή να προσεγγίζουν με κριτικό και ολιστικό τρόπο την ερμηνεία μιας συνθήκης. Φτάνουμε έτσι στο φαινόμενο να υπάρχουν πολίτες με ψευδαίσθηση γνώσης και επάρκειας, που δεν είναι διατεθειμένοι να αξιολογούν και να αναθεωρούν αντιλήψεις και γνώσεις. Απλώς αναζητούν πληροφορίες, για να ενισχύσουν τις προκατειλημμένες αντιλήψεις τους.
Και αυτό διότι η πρόσβαση σε έναν κόσμο δεδομένων δεν εξασφαλίζει γνώση και πολύ περισσότερο ουσιαστική εκπαίδευση, με τον ίδιο τρόπο, που κατά τον Τσόμσκι: «…δε γίνεται κανείς βιολόγος με το να του δώσεις πρόσβαση στη βιβλιοθήκη βιολογίας του Χάρβαρντ και να του πεις: Ρίξε μια ματιά […]. Η καλλιέργεια της ικανότητας να αναζητάς το ουσιώδες και να είσαι πάντα έτοιμος να επανεξετάσεις τις κατευθύνσεις σου, αυτός είναι και θα είναι ο ρόλος της εκπαίδευσης» 1.
Όλα τα παραπάνω καθιστούν αναγκαίες πρωτοβουλίες για τη σύσταση ενός τυπικού και άτυπου δικτύου θεσμών, φορέων, ομάδων πολιτών, που θα δρουν τοπικά με στόχο τη δημιουργία νέων διαδικασιών εκπαίδευσης και μάθησης, που θα εκλαϊκεύουν την όποια επιστημονική γνώση και θα έχουν ως στόχο:
*Την επαναδιαπαιδαγώγηση των πολιτών προς ένα διαφορετικό μοντέλο, που θα εμπνέει και θα καλλιεργεί την αγάπη για τη μάθηση και τη μαθησιακή διαδικασία.
*Την ολιστικότερη εκπαίδευση σε πτυχές της γνώσης που συνδέονται με τη ζωή και τον τόπο των ανθρώπων και άρα υπάρχει μια σύνδεση της εκπαιδευτικής διαδικασίας με την καθημερινότητα των ανθρώπων.
*Την καλλιέργεια της αντίληψης για διαρκή και ενεργό συμμετοχή σε μια παιδευτική διαδικασία, που θα παράγει πολίτες, οι οποίοι θα εμβαθύνουν ουσιαστικά στη γνώση, θα αναπτύσσουν κριτικές αντιλήψεις και θα προσπαθούν να βρίσκουν απαντήσεις στα προβλήματά τους.
Ένας τέτοιος προσανατολισμός είναι ζητούμενο για την κοινωνία μας σήμερα.
«…Θα μπορούσαμε να πούμε, με μια έννοια, ότι η δημοκρατική κοινωνία είναι ένας τεράστιος θεσμός διαρκούς εκπαίδευσης και αυτο-εκπαίδευσης των πολιτών, χωρίς το οποίο δε θα μπορούσε να ζήσει […] μια δημοκρατική κοινωνία, σαν στοχαστική κοινωνία, οφείλει να επικαλείται συνεχώς τη διαυγή δραστηριότητα και τη φωτισμένη γνώμη όλων των πολιτών […]. Η παιδεία αρχίζει με τη γέννηση του ατόμου και τελειώνει με τον θάνατό του. Συντελείται παντού και πάντα. Οι τοίχοι της πόλης, τα βιβλία, τα θεάματα, τα γεγονότα εκπαιδεύουν τους πολίτες...» 2.
Αυτό το όραμα του Καστοριάδη για μια κοινωνία που διαρκώς παιδεύεται και εκπαιδεύεται, μπορεί σήμερα να φαίνεται δεκαετίες μακριά. Ωστόσο, κανείς δε μας αρνείται τη δυνατότητα να το τοποθετούμε μπροστά μας και με τις μικρές μας δυνάμεις να προσπαθούμε να γινόμαστε μέτοχοι και συντελεστές του.1. Τσόμσκι, Ν. 2012. Ο σκοπός της εκπαίδευσης [βίντεο online]. Διαθέσιμο στο: https://www.youtube.com/watch?v=L2G-hAMLWK4&t=61s [Πρόσβαση στις 9 Μαΐου 2024].
2. Καστοριάδης, Κ. 2000. Η άνοδος της ασημαντότητας. Αθήνα: Ύψιλον.
