Αρχίζοντας από τη διευκρίνιση του όρου, αναφέρουμε ότι από τους πολλούς ορισμούς της Ε.Φ. που έχουν προταθεί από ειδικούς, θα κρατήσουμε αυτόν που δέχεται η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), σύμφωνα με τον οποίο Ενεργειακή Φτώχεια συμβαίνει όταν ένα νοικοκυριό μειώνει την κατανάλωση ενέργειας σε βαθμό που επηρεάζεται αρνητικά η υγεία και η ευημερία του. Ένα περιβάλλον ζεστό τον χειμώνα και δροσερό το καλοκαίρι είναι βασική ανάγκη που βελτιώνει τις συνθήκες ζωής, την υγεία, την εκπαίδευση, την παραγωγικότητα της εργασίας και το εισόδημα των ανθρώπων. Σε κάθε περίπτωση η Ε.Φ. αποτελεί ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα σε παγκόσμια, διεθνή, ευρωπαϊκή και εθνική κλίμακα που απαιτεί αντιμετώπιση. Μάλιστα δε, ένας από τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ο.Η.Ε., ο 7ος, είναι αφιερωμένος στην «Προσιτή και Καθαρή Ενέργεια», η οποία πρέπει να εξασφαλισθεί για όλους μέχρι το 2030. Για την έκταση του προβλήματος της Ε.Φ. αναφέρεται ότι το 2016 1,1 δισ. άνθρωποι δεν είχαν ηλεκτρική ενέργεια, ενώ μόλις το 2000 1,2 δισ. άνθρωποι απέκτησαν πρόσβαση στην ηλεκτρική ενέργεια, 3 δισ. άνθρωποι στηρίζονται για τη θέρμανση και το μαγείρεμα στην ξυλεία, τα κάρβουνα και τα ζωικά απόβλητα. Παράλληλα, όμως, πρέπει να τονιστεί ότι η παραγωγή της ενέργειας συμβάλλει κατά 60% στις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου. Σήμερα το 100% του πληθυσμού στις ΗΠΑ και την Ε.Ε. έχει πρόσβαση σε ηλεκτρική ενέργεια, ενώ αυτό το ποσοστό στην Υποσαχάρεια Αφρική φθάνει μόλις το 48% περίπου. Τα έτη 2012 και 2014 η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Κύπρος, η Ουγγαρία, η Λιθουανία και η Πορτογαλία χαρακτηρίζονταν ως χώρες με σημαντικά επίπεδα Ε.Φ. Σοβαρά προβλήματα Ε.Φ. υπάρχουν, επίσης, σε χώρες της Νότιας Αμερικής, της Ασίας και της Αφρικής (Αναφορά 1).
Η Ενεργειακή Φτώχεια θεωρείται ως μία πρόκληση ανάλογη με εκείνες της κλιματικής αλλαγής και της επισιτιστικής επάρκειας, επηρεάζοντας τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, κάθε χρόνο πεθαίνουν 1,3 εκατ. άνθρωποι σε χώρες με χαμηλό εισόδημα λόγω των προβλημάτων υγείας που προκαλούνται από τη χρήση βιομάζας για τη θέρμανση και το μαγείρεμα σε ακατάλληλες εστίες μαγειρέματος. Αν και η Ε.Φ. δεν μπορεί να διαχωριστεί από το γενικότερο πρόβλημα της φτώχειας, η πρόσβαση σε ενεργειακές υποδομές θα επέτρεπε την αντιμετώπιση των συνεπειών της και θα συνέβαλλε στην αυτόνομη ανάπτυξη. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (Ι.Ε.Α.) εκτιμά ότι η καθολική πρόσβαση σε ενέργεια παγκοσμίως θα μπορούσε να επιτευχθεί με επενδύσεις μόλις 35 δισ. δολαρίων, ένα ποσό πολύ μικρότερο από τις επιδοτήσεις των ορυκτών καυσίμων.
Η Ε.Φ. δημιουργείται, όταν ένα μεγάλο μέρος των εξόδων ενός νοικοκυριού αφορά την ενέργεια ή όταν το εισόδημα είναι πολύ χαμηλό ή ακόμη και όταν υπάρχει χαμηλή ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και συσκευών. Ένας από τους πολλούς δείκτες της Ε.Φ. ορίζει ως ενεργειακά φτωχούς όσους πληρώνουν περισσότερο από 10% του συνολικού τους εισοδήματος. Θα μπορούσε με αυτόν τον απλό δείκτη ο καθένας μας να κατατάξει τον εαυτό του ως προς την Ε.Φ.
Μεταξύ των βασικών αιτιών που προκαλούν την Ε.Φ. είναι: α) Οι εφαρμοζόμενες ενεργειακές πολιτικές, που εξαρτώνται από την πολιτική φιλοσοφία των κυβερνήσεων, που διαμορφώνουν τις συνθήκες στην ανάπτυξη της αγοράς της ενέργειας, τις θεσμικές δομές και τις κοινωνικο-οικονομικές προτεραιότητες, β) το είδος της αγοράς ενέργειας, ο βαθμός απελευθέρωσης και το επίπεδο του ανταγωνισμού, όπου αυτός λειτουργεί πραγματικά, καθώς και οι παρεμβάσεις της Πολιτείας για την ενίσχυση της προσιτότητας στην ενέργεια, γ) το κλίμα από το οποίο εξαρτώνται οι ανάγκες θέρμανσης ή ψύξης, δ) η οικονομική κατάσταση, η οποία επηρεάζει το εισόδημα των ανθρώπων και η συσχέτιση μεταξύ Ε.Φ. λόγω οικονομικής ύφεσης, μέτρων λιτότητας και αύξησης των τιμών της ενέργειας.
Τι συμβαίνει στη χώρα μας στο θέμα αυτό; Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, σε σχέση με τον 7ο ΣΒΑ (Προσιτή και καθαρή ενέργεια) η κατάσταση ως προς την Ε.Φ. συνδέεται με το διαθέσιμο εισόδημα. Ο πληθυσμός που δεν μπορεί να διατηρήσει το σπίτι του αρκετά ζεστό στα στρώματα εκείνα που διαθέτουν εισόδημα μικρότερο του 60% του διάμεσου ισοδύναμου εισοδήματος παρέμεινε το ίδιο από το 2010 μέχρι το 2022, στο ύψος του 38% περίπου. Ο αντίστοιχος πληθυσμός στα στρώματα με ισοδύναμο εισόδημα μεγαλύτερο του 60% του διάμεσου ισοδύναμου εισοδήματος αυξήθηκε από το 2010 από 9,7% σε 14,1% το 2022. Αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι στην Ελλάδα υπάρχει ακόμη σοβαρό ενεργειακό πρόβλημα που οδηγεί σημαντικά τμήματα του πληθυσμού σε Ενεργειακή Φτώχεια, όπως έδειξαν και διάφορες άλλες έρευνες (Αναφορά 2). Το 50-60% των νοικοκυριών χρησιμοποιεί θέρμανση λιγότερες από 6 ώρες την ημέρα και μόνο το 13-17% έχει συνεχή λειτουργία. Στις χαμηλές εισοδηματικές κατηγορίες το κόστος θέρμανσης είναι κατά 127% μεγαλύτερο σε σύγκριση με τα υψηλά εισοδήματα, λόγω του ότι οι κατοικίες των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων είναι χαμηλής ενεργειακής απόδοσης, γιατί δεν διαθέτουν τα απαραίτητα ποσά για την ενεργειακή αναβάθμιση των κατοικιών τους. Σε μεγάλα τμήματα της χώρας σε σημαντικά ποσοστά του πληθυσμού δεν καλύπτονται οι ανάγκες σε θέρμανση ή ψύξη, τους διακόπτεται η ηλεκτροδότηση, έχουν δυσκολίες αποπληρωμής των οφειλών τους και προβαίνουν σε ρύθμιση ληξιπρόθεσμων οφειλών. Σε πολλές πολυκατοικίες δεν χρησιμοποιείται κεντρική θέρμανση για πολλά χρόνια και θερμαίνονται με σόμπες υγραερίου και άλλους τρόπους για να αναφερθούν ορισμένα ευρήματα που τεκμηριώνουν την κατάσταση της Ε.Φ. στην Ελλάδα.
Τι θα έπρεπε, λοιπόν, να γίνει για να αντιμετωπιστεί αυτό το σοβαρό πρόβλημα; Σίγουρα η συνεχής επιδοματική πολιτική δεν φαίνεται να αποτελεί λύση. Πέραν των γενικότερων μέτρων που σχετίζονται με μια πολιτική που θα εξασφαλίζει συνεχή βελτίωση των χαμηλότερων οικονομικά στρωμάτων, απαιτούνται πιο ειδικά μέτρα που σχετίζονται με την αντιμετώπιση του ενεργειακού προβλήματος της χώρας, που θα περιλαμβάνουν την ενημέρωση και εκπαίδευση των πολιτών, την αξιοποίηση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας προς όφελος των κοινωνικά και οικονομικά χαμηλότερων στρωμάτων και όχι για εμπορευματοποίησή της σε όφελος των επιχειρηματικών συμφερόντων και τη λήψη ουσιαστικών μέτρων για την ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων. Η προώθηση και αξιοποίηση των ενεργειακών κοινοτήτων ή ενεργειακών συνεταιρισμών προς αυτήν την κατεύθυνση θα έπαιζε καθοριστικό ρόλο.Αναφορές: 1. Gonzalez-Eguino, M. 2015. Energy poverty: An overview, Renewable and Sustainable Energy Reviews 47, DOI - 10.1016/j.rser.2015.03.013.
2. Κοροβέση, Α., Κ. Μεταξά, Ε. τουλουπάκη και Ν. Χρυσογελος. 2017. Ενεργειακή Φτώχεια στην Ελλάδα. Προτάσεις κοινωνικής καινοτομίας για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Εκδόσεις Heinrich Boll Stiftung, σελ. 76.
Γράφει ο Χρ. Τσαντήλας
Γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, πρ. διευθυντής
Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών
Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
(e-mail: christotsadilas@gmail.com).
