Οι Τρεις Ιεράρχες. Σχολική Γιορτή και των Δασκάλων

Του Αποστόλου Ποντίκα, Δασκάλου, Θεολόγου, Φιλολόγου, Πολιτικών Επιστημών

Η γιορτή των Τριών Ιεραρχών, έχει τις ρίζες της στο εκκλησιαστικό εορτολόγιο του 11ου αιώνα.

Οι τρεις Ιεράρχες της εκκλησίας δεν γιορτάζονταν εξαρχής όλοι μαζί. Η γιορτή, θεσπίστηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό (1081- 1118)15. Αλλά, όμως, έχουμε πληροφορίες για την καθιέρωσή της στα χρόνια του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1042-1045)16. Ο αυτοκράτορας, θέλοντας να ανασυστήσει την αυτοκρατορία και να ξεπεράσει μια σειρά από προβλήματα, που είχαν προκύψει, προχώρησε στην αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, γνωστό ως Πανδιδακτήριο. Για να εξάρει τον εκπαιδευτικό και επιστημονικό ρόλο του Πανεπιστημίου, αναζήτησε ως σύμβολα, πρόσωπα αναγνωρισμένα για το έργο τους. Τα πρόσωπα που προτάθηκαν για τον σκοπό αυτό ήταν, και των Τριών Ιεραρχών. Τότε ξέσπασε διαμάχη μεταξύ των πιστών, για το ποιος από τους τρεις Πατέρες, άξιζε να θεωρηθεί πρόσωπο, ικανό. Οι έριδες οδήγησαν στη δημιουργία τριών κύκλων, των Βασιλειτών, οπαδών του Μ. Βασιλείου, των Ιωαννειτών, του Ι. Χρυσοστόμου και των Γρηγορειτών του Γ. Θεολόγου. Τη λύση έδωσε ο επίσκοπος Ευχαΐτών Ιωάννης Μαυρόπους, ο οποίος πρότεινε να γιορτάζονται από κοινού και οι τρείς, γιατί το έργο τους ήταν θεάρεστο και εξίσου αξιόλογο. Έτσι, οι τρεις Πατέρες της Εκκλησίας, διακρίθηκαν για τις πνευματικές τους δυνάμεις στο Πανδιδακτήριο και έγιναν σύμβολα της ανθρωπιστικής παιδείας και των επιστημών. Ο εκκλησιαστικός και θεολογικός τους ρόλος, συνδέθηκε εξαρχής με τον εκπαιδευτικό και επιστημονικό που πρόβαλε το Πανεπιστήμιο. Οι Τρεις Ιεράρχες, αναδείχθηκαν φορείς και σύμβολα των γραμμάτων, καθώς και πνευματικοί ηγέτες της Ορθοδοξίας. Έτσι, οι Πατέρες αυτοί, ταυτίστηκαν με τα ελληνικά γράμματα και επανήλθαν στο προσκήνιο της ιστορίας στα μέσα του 19ου αιώνα με τη συμβολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, του μόνου του νεοελληνικού κράτους. Το 1842, σε ειδική Συνεδρία, η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών, αποφάσισε ομόφωνα την καθιέρωση της 30ής Ιανουαρίου κάθε έτους ως ημέρα εορτής των Τριών Ιεραρχών και ημέρα των Ελληνικών Γραμμάτων, της παιδείας και του έθνους μας. Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ακολουθώντας τα πρότυπα της Δύσης, ενέταξε τη γιορτή των Τριών Ιεραρχών στον επίσημο κορμό των εθνικών γιορτών, προβάλλοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τα ιδανικά και τις αξίες του νεοελληνικού έθνους, με τα οποία πορεύθηκε μέσα στο ευρωπαϊκό στερέωμα. Η έκφραση αυτών των αξιών, αναδείχτηκε μέσα από τη ζώσα παράδοση και περιβλήθηκε με το ανάλογο θεσμικό πλαίσιο για να ανταποκριθεί στις επιταγές της εποχής. Η εφημερίδα Αἰών, μας πληροφορεί για τον πανηγυρικό λόγο που εκφώνησε στην εορτή των Τριών Ιεραρχών, στις 30 Ιανουαρίου του 1842, ο καθηγητής Ν. Βάμβας, επαινώντας την ενέργεια αυτή. Οι δημοσιεύσεις των εφημερίδων της εποχής, Αἰών και Ἀθηνάς, εγκωμιάζουν το έργο της πανεπιστημιακής κοινότητας που αποφάσισε να επαναφέρει το παλαιό θρησκευτικό έθιμο. Από τις δημοσιεύσεις των δύο εφημερίδων, διαπιστώνεται ότι η γιορτή υπήρχε στην παράδοση του γένους και το μνημόσυνο των ευεργετών και των ιδρυτών των σχολείων την ημέρα των Τριών Ιεραρχών, τελούνταν και προεπαναστατικά. Ίσως να είχε πέσει σε αχρηστία σε κάποιες περιοχές, λόγω των δυσμενών συνθηκών που επικρατούσαν. Ωστόσο, σε κάποια σχολεία γίνεται λόγος για τήρηση αυτής της παράδοσης, όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν. Στη Χίο, στα τέλη του 18ου αιώνα, στη Μεγάλη Χία Σχολή (1792), τελούνταν στις 30 Ιανουαρίου, ημέρα μνήμης των Τριών Ιεραρχών, λειτουργία και επιμνημόσυνη δέηση για τους ευεργέτες και ιδρυτές της Σχολής, ενώ ο σχολάρχης εκφωνούσε σχετικό λόγο. Όσον αφορά την Κωνσταντινούπολη δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες για το πότε καθιερώθηκε η γιορτή. Σε πατριαρχικό σιγίλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Καλλίνικου Ε΄(1805), φαίνεται ότι η γιορτή ήταν ήδη καθιερωμένη, προ πολλού. Η γιορτή αυτή διατήρησε την ελληνορθόδοξη παράδοση, τόσο την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο και στα χρόνια του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Από το 1842, που θεσπίστηκε η γιορτή από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ως το 1869, ο πανηγυρικός λόγος ήταν από τον Άμβωνα και είχε χαρακτήρα εκκλησιαστικό. Το 1869, ο λόγος εκφωνήθηκε όχι στο ναό, αλλά στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου, ενώ το περιεχόμενό του σχετίζονταν με επίκαιρα και επιστημονικά θέματα. Έκτοτε, άρχισε να διευρύνεται και το θεματολόγιο του λόγου, αλλά και ο τόπος της εκφώνησής του, που άλλοτε γινόταν στον ναό και άλλοτε στην αίθουσα τελετών, αφού προηγουμένως τελούνταν η καθιερωμένη λειτουργία, καθώς και η επιμνημόσυνη δέηση των ιδρυτών και των ευεργετών της Σχολής. Στην Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή η γιορτή, καθιερώθηκε επί σχολαρχίας, Ευστάθιου Κλεόβουλου (1864-1865), όπου εκφωνήθηκε και ειδικός λόγος από τον σχολάρχη. Έτσι, ορίζονταν πατριαρχική λειτουργία στον πατριαρχικό ναό μετά μνημόσυνο υπέρ των ιδρυτών, ευεργετών, εφόρων, διδασκάλων και μαθητών Η επισημότητα με την οποία γιόρταζε η Μεγάλη του Γένους Σχολή την 30ή Ιανουαρίου, διακρίνεται από την παρουσία του πατριάρχη, που πλαισιωνόταν από αξιωματούχους της εκκλησίας και κληρικούς, εκπαιδευτικούς των μαθητές και κόσμου, ενώ φορές, οι οθωμανικές αρχές τιμούσαν με την παρουσία τους την τελετή.