Τα ποτάμια, οι λίμνες και οι πλημμύρες της Θεσσαλίας

Μια ενδιαφέρουσα και επίκαιρη μελέτη του Θεοδώρου Νημά

Η τοξωτή γέφυρα της Λάρισας επί του Πηνειού με καλυμμένα τα πέντε ανοίγματα αριστερά κατά τη μεγάλη πλημμύρα το 1901 (φωτ/φία Δ. Μιχαηλίδη σε καρτ-ποστάλ Στ. Σουρνάρα) (Ρουσκας, σ. 98, Λάρισα 1901)

Στον 13ο τόμο (2023) του επιστημονικού περιοδικού συγγράμματος «ΘΕΣΣΑΛΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ», μεταξύ άλλων εγκύρων μελετών για την περιοχή της Θεσσαλίας που περιλαμβάνονται σ’ αυτόν, δημοσιεύεται και μια ενδιαφέρουσα και επίκαιρη εκτενέστατη μελέτη του φιλολόγου – ιστορικού Θεοδώρου Νημά με τίτλο «Τα ποτάμια, οι λίμνες και οι πλημμύρες της Θεσσαλίας» (σελ. 173-278).

Η μελέτη αυτή προέκυψε λόγω της μεγάλης πλημμύρας του περασμένου Σεπτεμβρίου με σκοπό να γίνουν γνωστά και τα προηγούμενα πλημμυρικά φαινόμενα που συνέβησαν στη Θεσσαλία κατά τους τελευταίους αιώνες σε συνδυασμό με τη γεωμορφολογία της Θεσσαλίας, η οποία τα προκαλεί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Ειδικότερα, η μελέτη αυτή στην αρχή παρουσιάζει το πώς αναδύθηκε ο χώρος της Θεσσαλίας στη διάρκεια του Μειόκαινου (πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια περίπου) από τη θάλασσα στην αρχή και τη λιμνοθάλασσα κατόπιν που την κάλυπταν, με την απόσυρση των υδάτων μέσω του ανοίγματος των Τεμπών στο Αιγαίο Πέλαγος. Όσα νερά παρέμειναν δημιούργησαν τις λίμνες. «Ήδη ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Ηρόδοτος (Ἱστορίαι, VII 129, 1) επισημαίνει το γεγονός ότι ολόκληρη η Θεσσαλία ήταν παλαιά λίμνη: «τὴν δὲ Θεσσαλίην λόγος ἐστὶ τὸ παλαιὸν εἶναι λίμνην, ὥστε γε συγκεκληιμένην πάντοθεν ὑπερμήκεσι ὄρεσι. τὰ μὲν γὰρ αὐτῆς πρὸς τὴν ἠῶ ἔχοντα τό τε Πήλιον ὄρος καὶ ἡ Ὄσσα ἀποκληίει συμμίσγοντα τὰς ὑπωρέας ἀλλήλοισι, τὰ δὲ πρὸς βορέω ἀνέμου Ὄλυμπος, τὰ δὲ πρὸς ἑσπέρην Πίνδος, τὰ δὲ πρὸς μεσαμβρίην τε καὶ ἄνεμον νότον ἡ Ὄθρυς• τὸ μέσον δὲ τούτων τῶν λεχθέντων ὀρέων ἡ Θεσσαλίη ἐστὶ ἐοῦσα κοίλη».
Στην ενότητα «Τα ποτάμια της Θεσσαλίας» παρουσιάζονται με γεωγραφική ακολουθία όλα τα ποτάμια της Θεσσαλίας. Στην αρχή ο Αχελώος (Ασπροπόταμος) με τους παραποτάμους του: Καμναΐτικος, Βαθύρρεμα, Κρανιώτικος, Πετριλιώτης και Ταυρωπός ή Μέγδοβας, και κατόπιν ο Πηνειός (Σαλαμβριάς), ο κύριος ποταμός της Θεσσαλίας. Παρατίθενται οι σχετικές αναφορές του Ηροδότου και του αρχαίου γεωγράφου Στράβωνος και γίνεται περιγραφή των παραποτάμων του Πηνειού. Πρώτα από τα αριστερά και βόρεια: 1) Μουργκάνης ή Μήκανης (ο Ίων των αρχαίων Ελλήνων), 2) Ληθαίος ή Τρικαλινός, 3) Αγιαμονιώτης, 4) Κουμέρκης, 5) Νεοχωρίτης, 6) Ευρωπός (Τιταρήσιος ή Βούλγαρης). Μετά οι παραπόταμοι από δεξιά και νότια: 1) Μαλακασιώτικος, 2) Καστανιώτικος, 3) Κλεινοβίτικος, 4) Πορταΐκός, 5) Μπλιούρης ή Πάμισος, 6) Καλέντζης ή Καράμπαλης, 7) Σοφαδίτης ή Ονόχωνος (Γομαροπνίχτης τοπικά), 8) Φαρσαλίτης ή Ταμπάκος (αρχαίος Απιδανός), 9) Ενιπέας ή Τσιναρλής, 10) Κουσμπασανιώτικος, 11) Ίτωνος, 12) Ασμάκι. Τα ποτάμια της Μαγνησίας παρουσιάζονται σε χωριστή ενότητα. Αυτά είναι: 1) Άναυρος, 2) Κραυσί(ν)δων, 3) Ξηριάς (χείμαρρος του Βόλου), 4) Ξεριάς (ποταμός του Αλμυρού), 5) Άμφρυσος (Πλατανόρεμα, περιοχή Αλμυρού).
Στην επόμενη ενότητα εξετάζονται οι λίμνες της Θεσσαλίας. Πρώτα εξετάζεται η λίμνη Κάρλα, για την οποία γίνεται εκτενής αναφορά: δημιουργία της, σημασία της για τους κατοίκους της γύρω περιοχής, αποξήρανση και ανασύσταση τμήματός της. Εν συνεχεία περιγράφονται οι άλλες λίμνες που υπήρχαν παλαιότερα στη Θεσσαλία ή δημιουργήθηκαν στη σύγχρονη εποχή: 2) Νεσσωνίς (Καρατσαΐρ), 3) Ασκυρίς ή λίμνη της Καλλιπεύκης Ολύμπου, 4) η ελώδης λίμνη μεταξύ των χωριών Παλαιοπύργου και Ζηλευτής Τρικάλων, 5) η ελώδης λίμνη στη θέση Βούλα μεταξύ των χωριών Πετροπόρου και Πετρωτού, 6) η βαλτώδης λίμνη ανατολικά του Φαναρίου, 7) η τεχνητή λίμνη Ταυρωπού ή Πλαστήρα.
Στην επόμενη και εκτενέστερη ενότητα εξετάζονται οι πλημμύρες (άνω των 30) που προκλήθηκαν στη Θεσσαλία από το 1540 έως σήμερα. Κατά χρονολογική σειρά είναι: 1) Οκτώβριος 1540 (Δαμάσι), 2) 27 Δεκεμβρίου 1647 (Τρίκαλα), 3) 1673 (Ελασσόνα), 4) 1684 (Λάρισα), 5) 8 Φεβρ. 1729 (Λάρισα), 6) 2 Φεβρ. 1777 (Λάρισα), 7) 26 Μαρτίου 1784 (Καλαμπάκα), 8) 17 Απρ. 1796 («βροχή κακιά» στα Μετέωρα), 9) 1 Νοεμ. 1804 (χωριά ΝΔ των Τρικάλων), 10) 4-5 Αυγ. 1811 (Λάρισα), 11) 1826 (Λάρισα), 12) 8 Δεκ. 1836 (κάμπος Τρικάλων), 13) 23 Σεπ. 1840 (περ. Μετεώρων), 14) Καλοκαίρι 1842 (δυτικά Κόζιακα), 15) αρχές 1882 (Λάρισα), 16) 14-15 Οκτ. 1883 (Λάρισα με αρκετά θύματα και μεγάλες καταστροφές), 17) 1883-1886 (Τρίκαλα από υπερχείλιση Ληθαίου), 18) 16 Νοεμ. 1901 (Τρίκαλα), 19) 4-5 Ιουνίου 1907 (Τρίκαλα, με 300 περίπου νεκρούς και καταρρεύσεις 1.200 περ. σπιτιών), 20) 20 Σεπτ. 1908 (Λάρισα), 21) 13 Οκτ. 1955 (Βόλος, με 27 νεκρούς), 22) 5 Νοεμ. 1986 (Ζαγορά Μαγνησίας), 23) 21 Οκτ. 1994 (Καρδίτσα και χωριό Μεταμόρφωση), 24) Οκτ. 2006 (Βόλος, Αγριά, Χόρτο), 25) 10 Δεκ. 2009 (Βόλος), 26) 19 Σεπτ. 2020 (σε ολόκληρη τη Θεσσαλία και ιδιαίτερα στον Ν. Καρδίτσης με βιβλικές καταστροφές), 27) 6 Σεπτ. 2023 (Βόλος και χωριά Νοτίου Πηλίου), 28) 5-7 Σεπτ. 2023 (Δυτική Θεσσαλία με νεκρούς και ανυπολόγιστες καταστροφές), 29) 6/7 Σεπτ. 2023 (Τρίκαλα από υπερχείλιση του Ληθαίου), 30) 27 Σεπτ. 2023 (χωριά Δήμου Κιλελέρ Ν. Λαρίσης), 31) τέλος Σεπτ. 2023 (Βόλος).
Στον Επίλογο της μελέτης του ο Θ. Νημάς γράφει: «Τα ποτάμια δημιουργήθηκαν από τις βροχές και τις πλημμύρες και τα νερά τους ακολουθούν τον φυσικό νόμο. Κάθε άστοχη παρέμβαση στην πορεία τους και η αφαίρεση μέρους της κοίτης τους συνήθως έχει οδυνηρές συνέπειες. Υπερχειλίσεις ποταμών και πλημμύρες γίνονταν και θα γίνονται. Το ζητούμενο είναι οι άνθρωποι να διδάσκονται από αυτά και να μην επαναλαμβάνουν τα ίδια λάθη. Καλό είναι να έχουμε υπόψη μας τη λαϊκή σοφία που αποφαίνεται επιγραμματικά: «Μην πάρεις δίκιο αδελφού και μέρος ποταμού» και «Ο ξένος και ο ποταμός τον τόπο τους γυρεύουν».
Τα αναφερόμενα στη μελέτη τεκμηριώνονται από πολύ ενδιαφέρουσες περιγραφές των εφημερίδων της εποχής, ιδίως για τις καταστροφικές πλημμύρες της Λάρισας του 1883 και των Τρικάλων του 1907, καθώς και καυστικά σχόλια για τον εμπαιγμό των πλημμυροπαθών από τις τότε κυβερνήσεις. Παρατίθενται ακόμα 71 φωτογραφίες, από τις οποίες οι 38 έγχρωμες.
Η εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη αυτή μελέτη του Θ. Νημά που δημοσιεύεται στον 13ο (2023) τόμο του επιστημονικού περιοδικού «Θεσσαλικά Μελετήματα», δίνει πολύτιμες πληροφορίες για ένα θέμα που είναι (και θα είναι πάντα) στην επικαιρότητα και διδάσκει. Οι κυβερνώντες και εν γένει οι ασκούντες εξουσία καλό είναι τη διαβάσουν και να μην επικαλούνται πάντα την κλιματική αλλαγή.