Αυτό σημαίνει ότι ιστορία δεν είναι μόνον μια απλή παράθεση γεγονότων, αλλά και η θεώρησή τους από εσωτερική και βαθύτερη σκοπιά.
Στο σημερινό σημείωμά μας θα σας παρουσιάσουμε το μνημειώδες και αξεπέραστο, ακόμα και σήμερα, έργο του συμπολίτη μας συμβολαιογράφου Επαμεινώνδα Φαρμακίδη, του αυτοαποκαλούμενου Λαρισαίου που έχει τον τίτλο: « Η Λάρισα από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881). Τοπογραφική και Ιστορική μελέτη». Του βιβλίου αυτού υπήρξαν μέχρι σήμερα δύο εκδόσεις. Η πρώτη είχε πραγματοποιηθεί το 1926 στον Βόλο, από τα καλλιτεχνικά τυπογραφεία του Κωνσταντίνου Παρασκευόπουλου. Επειδή όμως είχε από χρόνια εξαντληθεί, το 2001 οι υπεύθυνοι του Βιβλιοπωλείου «Γνώση», το οποίο δυστυχώς εδώ και μερικά χρόνια διέκοψε τη λειτουργία του, οι Γιώργος Μπαλογιάννης και Στέλιος Τσιανίκας, ύστερα από εισήγηση του εκδότη του «Θεσσαλικού Ημερολογίου» Κώστα Σπανού προχώρησαν στη δεύτερη έκδοση. Ο τελευταίος έγραψε ένα λιτό βιογραφικό του συγγραφέα, την εισαγωγή στη δεύτερη έκδοση και τα σχόλια και είχε την επιμέλειά της.
Για να κατανοήσουμε το έργο και την αξία του Επαμεινώνδα Φαρμακίδη ως ιστορικού, θα αναφερθούν λίγα βιογραφικά στοιχεία του. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Δημοτολογίου του Δήμου Λαρισαίων γεννήθηκε στη Λάρισα το 1861. Προερχόταν από αστική οικογένεια της Λάρισας, αφού ο πατέρας του ήταν ο γνωστός στην πόλη εμποροτραπεζίτης Γεώργιος Φαρμακίδης, άτομο με ενεργό συμμετοχή στην αποτυχημένη επανάσταση της Θεσσαλίας του 1878. Μητέρα του ήταν η Μαριγώ Λεονάρδου, κόρη του Ιωάννη Λεονάρδου, ιατρού από τα γειτονικά Αμπελάκια και συγγραφέα του βιβλίου «Νεωτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία»[1].
Mαθήτευσε αρχικά στα ελληνικά σχολεία της τουρκοκρατούμενης Λάρισας και συνέχισε στην Αθήνα, όπου εν συνεχεία σπούδασε και τη νομική επιστήμη στο πανεπιστήμιό της. Μετά το πέρας των σπουδών του, αν και η γενέτειρά του είχε πλέον ενσωματωθεί στην ελληνική επικράτεια, προτίμησε να διορισθεί γραμματέας στο Πρωτοδικείο Ναυπλίου, όπου και παρέμεινε μια δεκαετία και πλέον. Εκεί γνώρισε και νυμφεύθηκε τη σύντροφο της ζωής του Βασιλική, γεννημένη στο Ναύπλιο το 1866. Περίπου στα 1896 παραιτείται από τη θέση του στο Πρωτοδικείο Ναυπλίου και επιστρέφει στη Λάρισα, όπου όμως σύντομα τον προλαμβάνουν τα γεγονότα του «ατυχούς» Ελληνο-τουρκικού πολέμου του 1897. Υποχρεώνεται εκ των εξελίξεων να εγκαταλείψει και πάλι την πόλη, προσωρινά τώρα, και το 1898, με την αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων, επανακάμπτει οριστικά στη Λάρισα. Εδώ αρχίζει να εργάζεται ως συμβολαιογράφος, μέχρι το θάνατό του, στις 3 Ιανουαρίου του 1928, από καρδιακή ανακοπή, σε ηλικία 67 ετών.
Κατά τη διάρκεια του έγγαμου βίου του, δεν ευτύχησε να αποκτήσει τέκνα, δημιούργησε όμως ένα μεγάλο και αθάνατο πνευματικό τέκνο, το βιβλίο του «Η ΛΑΡΙΣΑ». Αυτό θα ζει αιώνια, πέρα από τους φυσικούς νόμους και θα διατηρεί το όνομα του δημιουργού του σε μια διαρκή επικαιρότητα.
Με τον θάνατό του το 1928 όμως, η μνήμη του Φαρμακίδη σταδιακά άρχισε να σβήνει και η γενέθλια πόλη τον μνημόνευε μόνο κάθε φορά που το βιβλίο του ερχόταν στην επικαιρότητα. Όμως μεταπολεμικά, με την επέτειο των εκατό χρόνων από τη γέννησή του, ο Μορφωτικός Εκδρομικός Σύνδεσμος “Αριστεύς”, με πρωτοβουλία του Δημητρίου Παλιούρα, τέλεσε πνευματικό μνημόσυνο στο κινηματοθέατρο «Διονύσια» την Κυριακή 22 Απριλίου του 1962, με ομιλητή τον δημοσιογράφο και ιστορικό Βάσο Καλογιάννη, ο οποίος αναφέρθηκε στο έργο και την προσωπικότητα του Φαρμακίδη. Με τις ενέργειες εξ’ άλλου των προαναφερθέντων, λίγα χρόνια μετά, στήθηκε η προτομή του στο άλσος των Μουσών (Αλκαζάρ). Και σήμερα, εμείς οι πολίτες της πολυάνθρωπης Λάρισας, περιμένουμε την αυτονόητη πρωτοβουλία του Δήμου μας, να χαρίσει σε κάποια οδό, το όνομα του ιστορικού της πόλης, του Επαμεινώνδα Φαρμακίδη. Η ήδη υπάρχουσα οδός Φαρμακίδη, όπως όλοι γνωρίζουμε, τιμά τη μνήμη του αρχιμανδρίτη Θεόκλητου Φαρμακίδη, από τη γειτονική Νίκαια. Με την ευκαιρία αυτή πρέπει να τονίσουμε ότι ανάμεσα στον Θεόκλητο και τον Επαμεινώνδα Φαρμακίδη δεν υπήρχε καμία συγγένεια, παρά μόνον απλή συνωνυμία.
Η πόλη μας είχε την τύχη τα τελευταία διακόσια χρόνια, να αναδείξει ισχυρές προσωπικότητες σε πολλούς τομείς. Δεν υστέρησε λοιπόν και σε ικανούς και περισπούδαστους ιστορικούς.
- Ο Κωνσταντίνος Κούμας με τη δωδεκάτομη «Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων», τοποθέτησε τη μακραίωνη ιστορία της Λάρισας σε σωστές βάσεις, ανασύροντάς την από την πολύχρονη αφάνεια.
- Ο Ιωάννης Οικονόμος ο Λογιώτατος στη «Ιστορική τοπογραφία ενός μέρους της Θεσσαλίας, 1817», προσπάθησε επιγραμματικά, να δώσει ορισμένες πτυχές της ιστορικής διαδρομής της πόλης.
- Ο Δημήτριος Χατζηγιάννης υπήρξε, εκτός των άλλων και ευρυμαθής ιστοριοδίφης. Σε αρκετές ευσύνοπτες μελέτες του, φώτισε πολλές σκοτεινές περιόδους της ιστορίας της Λάρισας, με ζηλευτή οξυδέρκεια.
- Ο Θεόδωρος Αξενίδης στο δίτομο έργο του «Η Πελασγίς Λάρισα και η αρχαία Θεσσαλία», επικέντρωσε την έρευνά του σε μια ιστορική περίοδο ακμής για την πόλη. Δεν ολοκλήρωσε όμως το ιστορικό του έργο. Πέθανε νέος και όπως ποιητικότατα αναφέρει ο Βάσος Καλογιάννης: «Ο χάρος νέκρωσε τη σκέψη του ακριβώς στο απόγειό της».
- Σήμερα υπάρχουν στην πόλη μας αρκετοί ιστορικοί μελετητές και σύλλογοι, οι οποίοι με ευσυνειδησία και έμφυτη ερευνητική διάθεση, προσπαθούν να συμπληρώσουν τα κενά, στην ιστορική πορεία του τόπου μας.
Όμως, μόνον για τον Επαμεινώνδα Φαρμακίδη αρμόζει ο τίτλος του κατ’ εξοχήν ιστορικού της Λάρισας. Και ο λόγος είναι διότι το έργο του αναφέρεται σε όλες τις ιστορικές περιόδους, από τους μυθολογικούς χρόνους μέχρι την προσάρτησή της το 1881 στην Ελλάδα. Είναι πλήρες και δεν αφήνει ιστορικά κενά. Και αν σε κάποια γεγονότα ο συγγραφέας είναι πιο λεπτομερής, το κάνει επειδή τα θεωρεί σημαντικά και επειδή οι πηγές του είναι πλούσιες. Από το περιεχόμενο του βιβλίου του φαίνεται ότι, ο Φαρμακίδης ασχολήθηκε επί χρόνια, αναδιφώντας το ιστορικό παρελθόν της Λάρισας με επιστημονική συνέπεια, εγκαρτέρηση και σχολαστικότητα. Είχε την τύχη να είναι κάτοχος ενός σημαντικού αρχείου χειρογράφων και να ενδιατρίψει σε άφθονο πρωτογενές ιστορικό υλικό. Ανέτρεξε όμως και σε παλιούς κώδικες στις βιβλιοθήκες των Αθηνών και σε ιδιωτικές συλλογές, μελέτησε λιθανάγλυφες επιγραφές, χειρόγραφα, ενθυμίσεις, επιστολές, χάρτες, χαρακτικά, σχέδια και φωτογραφίες, παλιά ιστορικά συγγράμματα, κατέγραψε προφορικές παραδόσεις και στάθμισε αντικρουόμενες απόψεις, με κριτήρια έμπειρου ιστορικού. Κωδικοποίησε όλες τις υπάρχουσες γνώσεις γύρω από την ιστορία της Λάρισας μέχρι το 1881 με τέτοια πιστότητα, ώστε ακόμα και σήμερα, 98 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου του, όλοι οι ιστορικοί ερευνητές να προστρέχουν σ’ αυτό με εμπιστοσύνη, για να αντλήσουν πληροφορίες. Παρ’ όλη την ενασχόλησή του με την επαγγελματική καθημερινότητα, εύρισκε τον χρόνο να αντιγράφει κώδικες, χωρίς γνώσεις παλαιογραφίας, να συνθέτει γεγονότα, αντιπαραβάλλοντας ιστορικές πραγματείες και να ερευνά σε βάθος. Αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, επειδή, όπως αναφέραμε, ήταν εγγονός του Λεονάρδου, συγγραφέα της Θεσσαλικής Χωρογραφίας και είχε κληρονομήσει, όπως θα λέγαμε σήμερα, γονίδια ιστορικού. Και αν ορισμένα σημεία του βιβλίου του έχουν ξεπεραστεί από τη σύγχρονη έρευνα και μελέτη, όμως δεν χάνει την αξία του.
Δεν αυτοσχεδιάζει, δεν μακρηγορεί για τα ασήμαντα, δεν φείδεται για τα σημαντικά και κυρίως δεν επαίρεται. Γράφει σχετικά στον πρόλογο του βιβλίου του: «Συναρμολογήσας τα διάφορα στοιχεία, άτινα εκ των διαφόρων μελετών μου απεκόμισα, προβαίνω εις την δημοσίευσιν της μελέτης ταύτης, με την ελπίδα ότι άλλοι, ειδικότεροι εμού, θα συμπληρώσωσι και θα βελτιώσωσι ταύτην, αντλούντες νέα στοιχεία εκ πηγών, τα οποία εγώ δι’ οιονδήποτε λόγον δεν ηδυνήθην να έχω υπ’ όψιν».
Η «ΛΑΡΙΣΑ» είναι το μοναδικό ιστορικό έργο του Φαρμακίδη. Δεν έχει εντοπισθεί κανένα άλλο έργο ή ιστορική μελέτη του, δημοσιευμένη ή ανέκδοτη, παρ’ όλη την επισταμένη έρευνα. Είναι το μοναδικό του, αλλά είναι και μοναδικό, γιατί η ιστορία της Λάρισας είναι τόσο πλούσια και τόσο μακραίωνη, ώστε κανένας συνεπής ιστορικός μέχρι σήμερα, δεν αισθάνθηκε ικανός να γράψει μια νέα ιστορία αυτής της πόλης. Όμως, η πόλη των 200.000 κατοίκων, η πόλη με την τόσο λαμπρή ιστορία της, στη διάρκεια του 21ου αιώνα, ζητά εναγωνίως μια σύγχρονη ιστορία και αναζητά επιμόνως τον εμβριθή ιστορικό της. Νομίζω ότι η πόλη δεν στερείται ικανών ιστορικών. Μια ομάδα απ’ αυτούς, με πρωτοβουλία της Αντιδημαρχίας Πολιτισμού, μπορεί να γράψει την ιστορία της πόλης μας στηριζόμενη στη συλλογική προσφορά τους.
[1]. Το σημαντικό αυτό βιβλίο για την ιστορία της Θεσσαλίας είχε και δεύτερη έκδοση το 1992, από τον βραχύβιο εκδοτικό οίκο της Λάρισας «Θετταλός».
