Οι δημαγωγοί της Αρχαίας Αθήνα και η σφαγή των Μηλίων

(Δημαγωγός = από το Δήμος και το ρήμα άγω = οδηγώ)

Γράφει ο Άγγελος Ζαχαρόπουλος

Αρχικά είχε καλή σημασία: Εκείνος που οδηγεί τον Δήμο για το καλό του. Αργότερα, όμως, επικράτησε η κακή σημασία: Εκείνος που παραπλανεί τον Δήμο για να αποσπάσει την ψήφο του με αθέμιτους τρόπους, κολακείες, ψεύτικες υποσχέσεις, σκόπιμη συγκινησιακή φόρτιση κ.ά. (Λεξικό Μπαμπινιώτη).

Πάντα υπήρχαν και υπάρχουν παντού δημαγωγοί. Υπήρξε ιδιαίτερα μία περίοδος που οι δημαγωγοί της αρχαίας Αθήνας οδήγησαν στη λήψη καταστροφικών αποφάσεων κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Ήταν μεγάλο ατύχημα ότι ο Περικλής πέθανε κατά τη διάρκεια του καταστρεπτικού λοιμού που είχε πέσει στην Αθήνα τρία χρόνια μετά την έκρηξη του πολέμου. Διότι, μετά τον θάνατό του, επικράτησαν οι δημαγωγοί με επί κεφαλής τον Κλέωνα, οι οποίοι οργίασαν με τη λαϊκίστικη και φιλοπόλεμη πολιτική τους. Έτσι, ο πόλεμος διήρκησε συνολικά είκοσι εφτά χρόνια, με μερικές διακοπές, ενώ υπήρξαν ευκαιρίες για σύναψη έντιμης ειρήνης την οποία είχαν ζητήσει οι Σπαρτιάτες.
Οι Αθηναίοι δημαγωγοί έπειθαν κάθε φορά την Εκκλησία του Δήμου να απορρίπτει κάθε ιδέα ειρήνης. Όπως δε είπε ο Ευριπίδης, «όταν κάποιος γλυκός στα λόγια, κακός στη σκέψη, πείθει τα πλήθη, πολλά κακά αναμένουν τη χώρα». Έτσι, οι δημαγωγοί έπεισαν την Εκκλησία του Δήμου να πάρει την απόφαση της σφαγής των Μηλίων, η οποία αποτέλεσε μία μορφή γενοκτονίας και τη μέγιστη αγριότητα εκείνου του πολέμου. Οι Μήλιοι, άποικοι της Σπάρτης, θέλησαν να μείνουν ουδέτεροι στον μεγάλο πόλεμο. Οι Αθηναίοι, πεισθέντες από τη φιλοπόλεμη δημαγωγία, αποφάσισαν να τους υποτάξουν και ζήτησαν διαπραγματεύσεις μεταξύ των αρχόντων των δύο πόλεων. Οι Μήλιοι επικαλέστηκαν το δίκαιο ως «κοινόν αγαθόν» και τόνισαν στους Αθηναίους ότι, αν χάσουν τον πόλεμο, θα υποστούν οι ίδιοι τις συνέπειες του μη σεβασμού αυτού του κοινού αγαθού. Όμως, οι ιθύνοντες Αθηναίοι δημαγωγοί διακατέχονταν από τον άκρως κυνικόν ορισμό του δικαίου που είχε δώσει ο σοφιστής Θρασύμαχος ο οποίος, απευθυνόμενος στον Σωκράτη, είπε [(«Πλάτωνος Πολιτεία») - Α’, 33 6 κ.ε.]:
«Φημί γαρ εγώ, δίκαιον είναι ουκ άλλο τι ή το του κρείττονος συμφέρον». Δηλαδή δίκαιο είναι τίποτε άλλο παρά το συμφέρον του ισχυρότερου. Παρόμοια σοφιστική αντίληψη περί δικαίου, προσφιλής κι αυτή στους δημαγωγούς της Αθήνας, αναφέρεται στον διάλογο «Γοργίας» του Πλάτωνα – 483 δ: «Ούτω το δίκαιον κέκριται του κρείττω του ήσσονος άρχειν και πλέον έχειν», που σημαίνει: Έτσι κρίνεται το δίκαιο, να κυριαρχεί ο ισχυρότερος πάνω στον ασθενέστερο και να κατέχει περισσότερα. Μάταια οι Μήλιοι επέμειναν στην ανάγκη σεβασμού του δικαίου ως κοινού αγαθού που τελικά είναι η ταύτιση του δικαίου προς το συμφέρον. Με άκραν αλαζονεία οι Αθηναίοι παρατήρησαν ότι «Δίκαιον μεν εν τω ανθρωπίω λόγω από της ίσης ανάγκης κρίνεται, δυνατά δε οι προύχοντες πράττουσι και οι ασθενείς ξυγχωρούσιν» που σημαίνει: Στις ανθρώπινες σχέσεις (οπωσδήποτε και στις δημόσιες και διεθνείς) το δίκαιο λογαριάζεται μόνον όταν υπάρχει ίση δύναμη. Ειδάλλως, οι δυνατοί πράττουν αυτό που τους επιτρέπει η δύναμή τους και οι ασθενέστεροι το αποδέχονται. Δεν παρέλειψαν οι Αθηναίοι να υπενθυμίσουν στους Μηλίους ότι «Δικαίως, τον Μίδα καταλύσαντες, ημείς αρχόμενοι». Δηλαδή, αφού νικήσαμε τους Πέρσες, κάνουμε ό,τι θέλουμε.
Όταν δε οι Μήλιοι ανέφεραν ότι η υποταγή τους συνεπάγεται «αισχύνη» (ταπείνωση), οι Αθηναίοι τους τόνισαν να μην παρασύρονται από μία λέξη, διότι κινδυνεύουν να πάθουν «ανηκέστους ξυμφοράς και αισχύνην αισχύονα». Δηλαδή να υποστούν ανεπανόρθωτες συμφορές και ακόμα μεγαλύτερη ταπείνωση. Η αλαζονεία σε όλο της το μεγαλείο. Τελικά, οι Αθηναίοι έσφαξαν όλους τους ενήλικες άνδρες και πήραν δούλους όλα τα γυναικόπαιδα. Έστειλαν δε πεντακόσιους από την Αττική για να εποικήσουν το νησί. Με τη φόρα που πήραν οι δημαγωγοί, έπεισαν την αμαθή πλειοψηφία της Εκκλησίας του Δήμου να ψηφίσει υπέρ της σφαγής και των Μυτιληναίων, επειδή είχαν αποστατήσει από την Αθηναϊκή συμμαχία. Και ενώ το πλοίο με το εκτελεστικό απόσπασμα είχε ξεκινήσει για τη Μυτιλήνη, ο Διόδοτος κατόρθωσε να μεταπείσει την Εκκλησία. Έτσι, εστάλη ολοταχώς άλλο πλοίο και πρόλαβε τη σφαγή. Η σφαγή των Μηλίων αποτελεί κλασική περίπτωση «ΥΒΡΕΩΣ». Ύβρις σήμαινε για τους αρχαίους αλαζονική συμπεριφορά με περιφρόνηση του θεϊκού και του ηθικού νόμου. Η Ύβρις κατά τους αρχαίους ακολουθείται αργά η γρήγορα από τη «ΝΕΜΕΣΗ», την τιμωρία... Η ιστορία διδάσκει ότι οι υπερδυνάμεις, όπως η Αθήνα, πέρασαν κατά κανόνα από την Ύβρη στη Νέμεση. Θα ήταν χρήσιμο αυτό να το κατανοήσουν οι σημερινές υπάρχουσες ή εν εκκολάψει υπερδυνάμεις και να μετριάσουν την αλαζονεία τους.