Ψευδαίσθηση Δημοκρατίας

Από τον Απόστολο Ζιώγα, βιολόγο

Ο Μπάιντεν είναι πολύ αισιόδοξος όταν λέει ότι τα φιλελεύθερα συστήματα ενισχύονται στον κόσμο και τα αυταρχικά εξασθενούν: η τάση δεν είναι τόσο ξεκάθαρη, η ιστορία δεν έχει τελειώσει. «Έχουμε αντιστρέψει την τάση, μπορούμε να πούμε με περηφάνια ότι σήμερα οι δημοκρατίες ενισχύονται στον κόσμο, οι απολυταρχίες εξασθενούν»: αυτή ήταν η ετυμηγορία του Τζο Μπάιντεν στη Σύνοδο Κορυφής για τη Δημοκρατία, τη δεύτερη τέτοια σύνοδο κορυφής που διοργανώνει από τότε που είναι πρόεδρος. Η αισιοδοξία του Αμερικανού προέδρου συνδέεται με την εκπληκτική αντίσταση της Ουκρανίας ενάντια στη ρωσική επιθετικότητα και με τη συνοχή της Δύσης που είναι επίσης υψηλότερη από την αναμενόμενη. Οι λόγοι για να γιορτάσεις όμως σταματούν εκεί.
Δεν συμφωνούν όλοι με τον Μπάιντεν ότι ο άνεμος της ιστορίας φυσά ξανά υπέρ των δημοκρατιών, όπως στις αρχές της δεκαετίας του 1990 μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Δύο μέλη του ΝΑΤΟ — η Ουγγαρία και η Τουρκία — δεν προσκλήθηκαν στη Σύνοδο Κορυφής για τη Δημοκρατία λόγω αμφιβολιών γύρω από αυτά. Μεταξύ των μεγάλων δημοκρατιών που συμμετείχαν στη σύνοδο κορυφής (κυρίως εξ αποστάσεως) ορισμένες κατηγορούνται για αυταρχικές τάσεις, δεξιά ή αριστερά: η Ινδία και το Μεξικό είναι αξιοσημείωτες περιπτώσεις. Στην Ινδία, ένας ηγέτης της αντιπολίτευσης, ο Ραχούλ Γκάντι, καταδικάστηκε για δυσφήμιση του πρωθυπουργού Ναρέντρα Μόντι αποκαλώντας τον κλέφτη και εκδιώχθηκε από το κοινοβούλιο. Στο Μεξικό, ο σοσιαλιστής πρόεδρος προσπαθεί να παραβιάσει τους ελέγχους για την κανονικότητα των εκλογών. Ένα ιστορικό λίκνο της δημοκρατίας, η Γαλλία, έχει έναν πρόεδρο που χρησιμοποιεί τις συνταγματικές του εξουσίες για να μεταρρυθμίσει τις συντάξεις χωρίς κοινοβουλευτική πλειοψηφία και μέρος του κοινού αισθάνεται ότι δικαιούται να χρησιμοποιήσει βία εναντίον αυτού που θεωρεί πραξικόπημα. Ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Μπενιαμίν Νετανιάχου έστειλε βιντεοσκοπημένο μήνυμα στη Σύνοδο Κορυφής για τη Δημοκρατία. Το Ισραήλ είναι ένας άλλος κανόνας δικαίου που κινείται στα πρόθυρα αυταρχικής μετεξέλιξης. Η σύνοδος κορυφής στάθηκε αφορμή για μια σκληρή - εξ αποστάσεως ανταλλαγή - μεταξύ Μπάιντεν και Νετανιάχου.
Μερικές φορές η κατάσταση μάς φαίνεται δραματική γιατί τονίζουμε τις ενέδρες της δημοκρατίας και δεν χαιρόμαστε αρκετά όταν οι κίνδυνοι αποτρέπονται. Το γεγονός ότι ο Νετανιάχου αναγκάστηκε να υποκύψει μπροστά στις διαμαρτυρίες ενάντια στη δικαστική του μεταρρύθμιση είναι ένα σημάδι της ζωτικότητας της ισραηλινής κοινωνίας των πολιτών και της δημοκρατίας της. Η επίθεση κατά της δημοκρατίας είναι είδηση, αλλά όταν απορρίπτεται σημαίνει ότι τα αντισώματά της είναι ισχυρότερα. Όμως, η αισιόδοξη ετυμηγορία του Μπάιντεν παραμένει αμφιλεγόμενη. Ο Δείκτης Δημοκρατίας που καταρτίζεται κάθε χρόνο από την Economist Intelligence Unit έδειξε ότι τα φιλελεύθερα πολιτικά συστήματα βρίσκονται σε απότομη πτώση το 2021, και, σε στάσιμο επίπεδο το 2022. Μια άλλη μέτρηση του Freedom House, για τις ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα, είναι πιο αυστηρή: σύμφωνα με αυτό, οι δημοκρατίες έχουν υποχωρήσει για 17 συναπτά έτη. Επίσης, δεν βοηθάει το γεγονός ότι η Αφρική έχει γίνει και πάλι σκηνή στρατιωτικών πραξικοπημάτων.
Σίγουρα η κινεζική ανωμαλία βαραίνει την κατάσταση της δημοκρατίας στον κόσμο. Η Λαϊκή Δημοκρατία έκλεισε εκείνους τους πολύ περιορισμένους χώρους ελευθερίας της διαφωνίας που έμοιαζαν ανεκτές από ορισμένους προκατόχους του τωρινού ηγέτη. Η διαχείριση της πανδημίας είχε χαρακτηριστεί από αυταρχισμό. Αλλά όταν ο πληθυσμός έδειξε ότι δεν μπορούσε να αντέξει άλλο, το καθεστώς εγκατέλειψε χωρίς αυτό να προκαλέσει έκρηξη στις μολύνσεις και σφαγή. Η Κίνα συνεχίζει να αρνείται τις δυτικές προβλέψεις που τη βλέπουν πάντα στα πρόθυρα κάποιας αβύσσου. Ο νέος ψυχρός πόλεμος μέχρι στιγμής έχει υποβαθμίσει μόνο εν μέρει την οικονομική της δύναμη. Πολλοί δυτικοί ειδικοί προβλέπουν το σκάσιμο της φούσκας των ακινήτων της Κίνας, αλλά δύο αμερικανικές τράπεζες και μια ελβετική ήταν οι πρώτες που έσκασαν. Το Πεκίνο εκπλήσσει ακόμη και ως προς την καινοτομία: ο Μπάιντεν και το Κογκρέσο της Ουάσιγκτον συζητούν μια απαγόρευση του TikTok, πίσω από την οποία βρίσκεται το γεγονός ότι 150 εκατομμύρια Αμερικανοί έχουν κατακτηθεί από μια εφαρμογή «made in China». Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας αυξάνει τον ρόλο της ως «τραπεζίτης των φτωχών», αρχίζει να γίνεται ο δανειστής της έσχατης καταφυγής για πολλά έθνη, αμφισβητώντας τον ρόλο του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας. Δεν είναι καλοπροαίρετος πιστωτής, οι όροι των δανείων της είναι αδιαφανείς, ακριβοί, ωστόσο έχει το πλεονέκτημα ότι είναι εκεί. Η διάγνωση της δημοκρατίας επομένως πρέπει να ασχοληθεί με την εξαγωγικότητά της στον παγκόσμιο Μεγάλο Νότο. Εκεί, η Κίνα συνεχίζει να προοδεύει και επειδή καταφέρνει να παίζει τόσους αντιφατικούς ρόλους με ευκολία. Είναι μια κατακτητική υπερδύναμη που εξάγει τους πόρους των άλλων. Είναι επίσης σε θέση να δημιουργήσει υποδομές και να εκβιομηχανίσει λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Είναι η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο, αλλά συνεχίζει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα του Τρίτου Κόσμου παρουσιάζοντας τον εαυτό της ως φίλο των φτωχών. Από την άλλη, η Αφρική μερικές φορές φαίνεται να ξαναζεί τον Πρώτο Ψυχρό Πόλεμο, όταν μια γενιά τοπικών δικτατόρων έμαθε να εκμεταλλεύεται τους ανταγωνισμούς μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ. Δεδομένου ότι το κέντρο βάρους της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού μετατοπίζεται προς την Αφρική, είναι αδύνατο να μιλήσουμε για ανάκαμψη των δημοκρατιών εάν δεν εμπλακεί αυτή η ήπειρος.
Ο αγώνας μεταξύ φιλελεύθερων πολιτικών συστημάτων και αυταρχικών καθεστώτων μοιάζει περισσότερο με μαραθώνιο παρά με αγώνα εκατό μέτρων. Είναι πιθανό, στο τέλος να επιβεβαιωθεί η πρόβλεψη του Φουκουγιάμα για το «Τέλος της Ιστορίας»: το σύστημα που συνδυάζει τη φιλελεύθερη δημοκρατία και την οικονομία της αγοράς είναι το πιο προηγμένο. Όσοι λίγοι Κινέζοι μπόρεσαν να επιλέξουν - οι πολίτες της Ταϊβάν, εκείνοι του Χονγκ Κονγκ στη σύντομη περίοδο της ημιδημοκρατίας - δεν είχαν καμία αμφιβολία. Στην Ευρώπη και την Αμερική συναντάς μερικές φορές πιο σκεπτικιστές στις δημόσιες απόψεις, ελίτ που διεγείρουν τον φραξιονισμό [ :το φαινόμενο δηλ της διασπαστικής ομάδας εντός ενός κόμματος ή οργάνωσης], μετρούν το ποσοστό της δημοκρατίας ανάλογα με το αν κερδίζουν. Ένας περιορισμός της αφήγησης του Μπάιντεν μπορεί να γίνει αντιληπτός στη χώρα του: για πολλούς Αμερικανούς, ο κίνδυνος τελικά για τη δημοκρατία δεν προέρχεται ούτε από τον Πούτιν ούτε από την Κίνα, αλλά από τον γείτονα που ψηφίζει και σκέφτεται διαφορετικά!