Τα εγκαίνια Κων/πόλεως (11 Μαΐου 330): Υπήρξε χριστιανική αφιέρωση της πόλης;

Ο Μάιος είναι ο μήνας της Κων/πολης: 21 Μαΐου του Αγίου Κωνσταντίνου, 29 Μαΐου: Άλωση. Αλλά είναι και η 11η Μαΐου, τα εγκαίνια (330).

Ο Ευσέβιος επίσκοπος Καισαρείας, σύμβουλος του Μ. Κωνσταντίνου αναφέρει ότι ιδρύοντας την Κων/πολη την αφιέρωσε στον «Θεό των Μαρτύρων»: «τὴν γ’ ἐπώνυμον αὐτοῦ πόλιν… τῷ τῶν Μαρτύρων καθιέρου θεῷ» (Βίος Κωνσταντίνου III.48.1-2). Η αναφορά στους Μάρτυρες έχει το νόημα ότι η πόλη αφιερώθηκε στον Θεό μέσω των Μαρτύρων, των τότε αγίων. Δηλαδή η αφιέρωση γίνεται μέσω του Ιησού που είναι ο πρώτος Μάρτυρας, τον οποίο μιμήθηκαν οι Μάρτυρες. Αλλιώς ήταν στην εβραϊκή λατρεία, όπου υπήρχε ένας ναός του Θεού, στην Ιερουσαλήμ.
Το χωρίο αυτό του Ευσεβίου έχει απασχολήσει επί μακρόν για το τι εννοεί ακριβώς. Μερικοί δε λένε ότι προστέθηκε εκ των υστέρων. Άλλοι αμφιβάλλουν αν η ίδια η Κων/πολη κτίσθηκε ως νέα πρωτεύουσα, ως Νέα Ρώμη.
Η ασάφεια αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι και για τις κοσμικές τελετές των εγκαινίων διασώθηκαν ελάχιστες πηγές, ενώ από τον 10ο αιώνα υπήρχε μόνον χριστιανική εορτή στις 11 Μαΐου, αφιερωμένη εκτός από τα εγκαίνια στον τοπικό μάρτυρα Αγιο Μώκιο. Στο Μαρτύριό του γινόταν λαμπρή αυτοκρατορική εορτή ειδικά στη Μεσοπεντηκοστή (25η ημέρα του Πεντηκοσταρίου).
Τι ισχύει τελικά; Υπήρξε χριστιανική επικάλυψη; Κατ’αρχήν κάθε χρόνο, στις 11 Μαΐου, εις ανάμνηση των εγκαινίων της 11ης Μαΐου 330 τελείτο σύναξη στην αγορά (forum) του Κωνσταντίνου, όπου υπάρχει ακόμη η πανύψηλη στήλη με το άγαλμα του Κωνσταντίνου που δεν σώζεται και τον εμφάνιζε ως ακτινοφόρο Ήλιο ή Απόλλωνα. Αλλά πέραν αυτού; Υπάρχει εναλλακτικός τρόπος για να γίνεται προσπέλαση στο κενό από πηγές ή άλλα τεκμήρια. Από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, διάφορα έθιμα, λαϊκά στερεότυπα: εξελίσσονται σε λογοτεχνία και εικαστική τέχνη, από τα οποία αναδύεται ένας Λόγος των πραγμάτων. (Ομοίως νέες αρχιτεκτονικές μορφές προκύπτουν από παραδοσιακά λαϊκά σχήματα). Εδώ είμαστε τυχεροί. Η ημέρα των εγκαινίων (dedicatio, παράδοση στον Δήμο), η 11η Μαΐου, αντιστοιχεί με τη ρωμαϊκή οικογενειακή ταφική γιορτή Lemuria (η ίδια επίσης τελείται στις 9 και 13 Μαΐου). Πίστευαν ότι οι Lemures, ψυχές (μελών της οικογένειας), τρόπον τινά, έβγαιναν στον αέρα. Τα Lemuria κατηγοριοποιούνται στις ψυχογιορτές της εποχικής πρωτοχρονιάς και ανανέωσης βασιλείας. Ψυχογιορτή και ίδρυση πόλεως είναι μία παλαιά παράδοση στον Αρχαίο κόσμο. Δεν νοείται πόλη χωρίς τις ψυχές των προγόνων. Και ως λαϊκή αντίληψη εξελίσσεται σε Λόγο: Ο Πλάτων ‘ιδρύει’ την Πολιτεία του και στο τέλος οι (προϋπάρχουσες) ψυχές κατεβαίνουν από τον ουρανό για να ενσαρκωθούν. Αλλού η λογοτεχνική ‘έξοδος’ των ψυχών και δη των Σοφών στο αθηναϊκό δράμα ή άλλους συγγραφείς έχει το νόημα ότι εξέρχονται σε καθορισμένη ημέρα, ταφική εορτή-πρωτοχρονιά, για να κρίνουν τις πράξεις των συγχρόνων τους. Απορρίπτονται ή προάγονται τα έργα τους.
Η τιμή των Ρωμαίων προγόνων υπάρχει και στην καθιέρωση (consecratio) της Κων/πολης, δηλαδή την ιδρυτική ημέρα (θεμελίωση όπως λέμε), στις 8 Νοεμβρίου 324, όταν άνοιγε ταφικός λάκκος (μούνδος, mundus) και γινόταν πέριξ αυτού ο περιορισμός (Limitatio, όρια της πόλεως). Αλλά οι Ρωμαίοι γιόρταζαν στις 8 Νοε. τη γιορτή «Mundus patet», που σημαίνει «ο Κάτω κόσμος Ανοίγει» (και εξέρχονται οι ψυχές). Είναι εμφανής η πρόθεση του Κωνσταντίνου να ιδρύσει την επώνυμη πόλη του σε ημέρα τιμής των Ρωμαίων προγόνων (8 Νοε: consecratio, 11 Maΐου: dedicatio. Μια νέα Ρώμη αναδεικνυόταν. Ήταν σαν οι ψυχές να ευλογούσαν την πράξη του ποιητικώς, καλλιτεχνική αδεία. Είπαμε, τα έθιμα εξελίσσονται σε θεατρικό, δραματικό (μη θρησκευτικό) Λόγο. Συμβολικά έτσι ανανεώνεται η πόλη, και όταν είναι νέα, άρτι κτισθείσα, εγκαινιάζεται.
Οι Ψυχές των Μαρτύρων που λέει ο Ευσέβιος ανάλογα ‘εξέρχονταν’ στον αέρα. Κάτι παρόμοιο διαδραματίσθηκε (παίχτηκε αναπαραστατικά) όταν ο πρώτος καθεδρικός ναός της Ρώμης, ο Άγιος Σωτήρας στον Λατερανό, ίδρυμα του Κωνσταντίνου, εγκαινιάζεται στις 8/9 Νοε. 318, την ημέρα των ψυχών του αρχέτυπου ρωμαϊκού μούνδου. Από αυτό κατανοείται τι ακριβώς έκανε ο Κωνσταντίνος, όχι όμως στα Lemuria της 11ης Μαϊου, που έγιναν τα κοσμικά εγκαίνια για όλους, αλλά στα Lemuria της 13ης Μαΐου, στα πλαίσια της Αυλής του, τελώντας μία απλή Θεία Λειτουργία, που είναι εγκαινιαστική πράξη. Ίσως την τέλεσε ο Ευσέβιος Καισαρείας. Μάλιστα το 330 η 13η Μαΐου ήταν η 25η ημέρα από το Πάσχα (19 Απριλίου), οπότε εξηγείται πως μεταφέρθηκε η αυτοκρατορική εορτή της Μεσοπεντηκοστής στον Άγιο Μώκιο. Ανάλογο παράδειγμα υπάρχει: στις 13 Μαΐου 609 έγινε χριστιανικός ναός με εγκαίνια το Πάνθεον της Ρώμης που αφιερώθηκε στη Θεοτόκο και τους Μάρτυρες!
[google: Στ. Γουλούλης, «Από το Διάταγμα του Μεδιολάνου (Φεβ. 313) στην ίδρυση της νέας πρωτεύουσας (324-330): Υπήρξαν ‘χριστιανικά εγκαίνια’ της Κων/πόλεως;» (αγγλικά), στο: επιμέλεια Κ.Π. Χρήστου, Π. Κατσώνη, Κ. Μποζίνης, κ.α. Ο Μέγας Κωνσταντίνος και η εποχή του. 1700 χρόνια από το Διάταγμα των Μεδιολάνων, Θεολογική Σχολή ΑΠΘ, ΚΒΕ, Θεσσαλονίκη 2022, σελ.167-192. Επίσης στον ίδιο τόμο: Βασ. Κατσαρός, «Ο αυτοκράτορας και το αίμα των μαρτύρων. Θρησκευτικά πρότυπα της πολιτικής του Μεγάλου Κωνσταντίνου», σελ. 273-294].
Σταύρος Γουλούλης