Τα λατρευτικά έθιμα της Μ. Πέμπτης και Μ. Παρασκευής

Από τον Απόστολο Ποντίκα,
δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο,
Πολιτικών Επιστημών

Οι δύο αυτές ημέρες, από εθιμική άποψη αποτελούν τις πιο σημαντικές μέρες της Μεγάλης Εβδομάδος. Είναι οι θλιμμένες ημέρες της χριστιανοσύνης. Τη Μ. Πέμπτη οι νοικοκυρές ζύμωναν τις τελετουργικές κουλούρες της Λαμπρής, στη ζύμη των οποίων έβαζαν διάφορα μυρωδικά και ξηρούς καρπούς, και τις οποίες έπλαθαν σε διάφορα σχήματα, με ένα κόκκινο αυγό πάνω τους και στολίδια από ζυμάρι.

Μαζί, παρασκεύαζαν και μικρά κουλούρια για τα παιδιά, που είχαν σχήμα ανθρώπου, ενώ ιδιαίτερη σημασία έδιναν στο πρόσφορο που ζύμωναν την ημέρα αυτή, με ιδιαίτερες τελετουργικές οδηγίες. Την ημέρα αυτή, έβαφαν τα κόκκινα αβγά, γι’ αυτό και ονόμαζαν την ημέρα «Κόκκινη Πέφτη» ή «Κοκκινοπέφτη». Στα χωριά του ορεινού Ολύμπου και του Κισσάβου, η βαφή γινόταν με το φυτικό ριζάρι. Σε ορισμένες περιοχές τα έστελναν μέσα σε καλάθι στον ναό, για να λειτουργηθούν στην πρωινή λειτουργία ή στην ακολουθία των Παθών, ενίοτε δε τα άφηναν κάτω από την Αγία Τράπεζα, ή στο ιερό, ή στον δεσποτικό θρόνο ως και την Ανάσταση. Σε πολλές περιοχές ένα αυγό το έβαζαν στο εικονοστάσι και θεωρούσαν ότι ήταν αποτρεπτικό των αποβολών των εγκύων γυναικών, το ονόμαζαν δε «κρατητήρα». Επίσης, φύλαγαν το ύψωμα και το αντίδωρο της λειτουργίας της Μεγάλης Πέμπτης, όπου πήγαιναν στον ναό πρόσφορο και σιτάρι βρασμένο, πιστεύοντας ότι εκείνη τη μέρα βγαίνουν από τον Άδη οι ψυχές, για να ξαναγυρίσουν εκεί την παραμονή της Πεντηκοστής. Σε πολλά μέρη οι γυναίκες, έκαναν ευχέλαιο τη Μεγάλη Πέμπτη, ενώ αλλού πραγματοποιούσαν τα παιδιά αγερμούς στα σπίτια, με σταυρούς στολισμένους με μυρτιά ή με τα ομοιώματα του Ιούδα. Στη Σάμο, έπλαθαν από κερί δώδεκα σταυρούς, έναν για κάθε ευαγγελικό ανάγνωσμα, και τους τοποθετούσαν, ως φυλακτά πίσω από τις πόρτες των σπιτιών τους. Επίσης, τα κεριά που ανάβουν σε κάθε ευαγγέλιο τα κρατούν και τα ανάβουν σε περιπτώσεις κακοκαιριών, πιστεύοντας ότι θα σταματήσουν, ή για την αποτροπή βλαπτικών εντόμων. Οι γυναίκες συνήθιζαν να ξενυχτούν τον Εσταυρωμένο στον ναό, στολίζοντας τον επιτάφιο και τραγουδώντας το «Μοιρολόγι της Παναγίας», όπου εξιστορούνται τα πάθη του Χριστού. Πολλές είναι οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις της ημέρας: δεν σκουπίζουν για να φύγουν τα μυρμήγκια, πλένουν τα χοντρά υφάσματα για να μην τα πειράζει ο σκόρος ή αντιθέτως, δεν πλένουν ρούχα για να μην καταστραφούν τα σπαρτά. Την ημέρα αυτή, τρώνε μια φορά την ημέρα σε ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου, ενώ, στέλνουν συνήθως και τα πασχαλινά δώρα, όπως, κρέας, τσουρέκια, αυγά, ζάχαρη, κουλούρια κ.λπ., στα πεθερικά και τους αναδόχους τους.
Η Μεγάλη Παρασκευή ημέρα αργίας απόλυτης, θρησκευτικής κατάνυξης και γενικού εκκλησιασμού για τον ελληνικό λαό. Σε πολλές περιοχές τα παιδιά τραγουδούσαν στα σπίτια τα πάθη του Χριστού και έπαιρναν ως δώρα αβγά, κουλούρια ή χρήματα. Στη Λέσβο συνήθιζαν να επισκέπτονται εννέα ή δεκατρία ξωκλήσια, να ανάβουν τα καντήλια των εικονισμάτων και να θυμιάζουν. Γενικώς, θεωρείται ημέρα αφιερωμένη στους νεκρούς, γι’ αυτό και επισκέπτονται τα κοιμητήρια, στολίζουν με λουλούδια και στέφανα τους τάφους των νεκρών και πραγματοποιούν τρισάγια. Κύρια λατρευτικά γεγονότα είναι η αποκαθήλωση της πρωινής ακολουθίας και η περιφορά του επιταφίου κατά τον Ορθρο του Μεγάλου Σαββάτου, που συνήθως τελείται το βράδυ της ημέρας αυτής. Ο επιτάφιος, το ανθοστολισμένο κουβούκλιο μέσα στο οποίο τοποθετείται και διά του οποίου λιτανεύεται η χρυσοκέντητη παράσταση του επιταφίου θρήνου του Ιησού Χριστού, στις εκκλησιαστικές ακολουθίες της Μεγάλης Παρασκευής, είναι ιδιαιτέρως αγαπητό στον λαό, ως ο εικονικός τάφος του Κυρίου. Η τετράπλευρη και ενίοτε σκαλισμένη κατασκευή στολίζεται με λουλούδια από τα κορίτσια και τις γυναίκες της ενορίας το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης και το πρωί της μεγάλης Παρασκευής, μετά και πριν την ακολουθία αντιστοίχως, και τοποθετείται στο κέντρο του ναού, όπου εκτίθεται όλη τη μέρα σε προσκύνηση. Επίσης, κατά την περιφορά, στα τρίστρατα ή μπροστά στα παρεκκλήσια του χωριού η πομπή σταματά και ψάλλεται δέηση. Σε χωριά και πόλεις που υπάρχουν περισσότερες ενορίες συνηθίζεται να συναντιούνται οι επιτάφιοι στην πλατεία και να αναπέμπεται κοινή δέηση, ενώ στον γυρισμό στον ναό τον κρατούν ψηλά πάνω από την πόρτα, για να περάσουν από κάτω όλοι οι ενήλικες ενορίτες, όπως στα γειτονικά Φάρσαλα. Τα λουλούδια του αποκαθηλώνονται και μοιράζονται στο τέλος της βραδινής ακολουθίας της Μεγάλης Παρασκευής ή της πρωινής του Μεγάλου Σαββάτου στους πιστούς, που τα κρατούν στο οικογενειακό εικονοστάσι ως μύρα. Σε χωριά των Σερρών, έβγαζαν στα παράθυρα των σπιτιών, μαζί με τα κεριά και το θυμίαμα, και πιάτα με χλωρό κριθάρι ή φακή, όταν περνούσε από κάτω ο επιτάφιος. Σε ναυτικές περιοχές συνήθιζαν όσοι τον κρατούσαν να μπαίνουν και μέσα στη θάλασσα, ώστε να ευλογηθεί και το θαλασσινό νερό. Τα κεριά και τα λουλούδια του επιταφίου, θεωρούνται αγιασμένα και ισχυρά για τη θεραπεία νόσων και την αποτροπή του κακού.