Το βιβλίο αυτό κυκλοφορούσε χειρόγραφο μεταξύ των μαθητών και είχε μεγάλη απήχηση όχι μόνον την περίοδο εκείνη, αλλά και πολλά χρόνια αργότερα. Ο πλήρης τίτλος του βιβλίου αυτού έχει ως εξής: «Λευχειμονούσα[2] Ρητορική, είτουν Αφθονίου προγυμνάσματα εκ της λατίνων ανθολογηθέντα φωνής και εν ελληνική διαλέκτω υποστρωθέντα, σπουδή και πόνω Αναστασίου Παπαβασιλοπούλου του εξ Ιωαννίνων, εν τη κωμοπόλει Τυρνάβω της Θεσσαλίας διατρίβοντος. Χάριν των υπ’ αυτού διδασκομένων πρωτοπείρων μαθητών». Τέτοια χειρόγραφα βιβλία Ρητορικής είχαν αντιγραφεί πολλά κατά την περίοδο της ακμής της Σχολής και ορισμένα απ’ αυτά έχουν διασωθεί μέχρι και τις μέρες μας κυρίως σε μονές του Αγίου Όρους, στην Εθνική Βιβλιοθήκη στην Αθήνα και σε ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Στην έκθεση “Larissa mea dulcissima” (Γλυκυτάτη μου Λάρισα), η οποία εγκαινιάστηκε τον περασμένο Δεκέμβριο στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο Γ.Ι.Κατσίγρα και θα συνεχίζεται τουλάχιστον μέχρι τέλος Μαρτίου, προβάλλεται στην ενότητα με τα πολύτιμα αντικείμενα της συλλογής, ένα από τα χειρόγραφα βιβλία της Ρητορικής του Παπαβασιλόπουλου. Θα περιγράψουμε εν συνεχεία το σπάνιο αυτό απόκτημα της συλλογής, επειδή πιστεύω και θα το διαπιστώσει κάθε καλόπιστος αναγνώστης, ότι οι αρχικές του σελίδες έχουν τοπικό ενδιαφέρον κυρίως για τον Τύρναβο και τον μητροπολίτη Παρθένιο. Και θα διαπιστώσει και κάτι επιπλέον. Το επίπεδο σπουδών της εποχής εκείνης ήταν πολύ υψηλό και αμφιβάλλω αν οι σημερινοί απόφοιτοι της Φιλοσοφικής Σχολής των πανεπιστημίων μας έχουν παρόμοιες γνώσεις ρητορικής, όσες αντλεί κάποιος από το βιβλίο αυτό.
Ο συγγραφέας του Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος ήταν παλαιός γνώριμος του Παρθενίου από τη θητεία του τελευταίου στην Πατριαρχική Σύνοδο. Δεν έχανε την ευκαιρία να επαινεί σε κάθε περίπτωση τον ποιμενάρχη και να θαυμάζει τις ικανότητές του. Σε μια επιστολή προς τον μαθητή του Ιάκωβο τον Κύπριο αναφέρει ότι οι Λαρισαίοι πρέπει να αισθάνονται τυχεροί που έχουν ως θρησκευτικό και πνευματικό τους ηγέτη τον Παρθένιο, προσθέτοντας χαρακτηριστικά ότι όποιος δεν θαυμάζει τις αρετές και το υψηλό ηθικό φρόνημα του ιεράρχη αυτού είναι ή εντελώς βλάσφημος ή εχθρός της αλήθειας[3]. Επισυνάπτει δε στον μαθητή του και επίγραμμα δέκα στίχων σε αρχαΐζουσα γλώσσα, με την επιγραφή «Στίχοι εις το πραιτώριον της εν Λαρίση Μητροπόλεως», υμνητικό της μητροπολιτικής κατοικίας στη Λάρισα και ενδεικτικό του θαυμασμού του για το υψηλό πνευματικό και ποιμαντικό ανάστημα του μητροπολίτη[4].
Επίσης ο Αναστάσιος αφιερώνει το 1702 τη μετάφραση της «Λευχειμονούσας Ρητορικής» στον δεσπότη της Λάρισας. Στο φύλλο 2α τον προσφωνεί: «Τω πανιερωτάτω και λογιωτάτω μητροπολίτη της αγιωτάτης μητροπόλεως Λαρίσης κω κυρίω Παρθενίω, υπερτίμω και εξάρχω δευτέρας Θετταλίας και πάσης Ελλάδος. Έπρεπεν άρα, δέσποτα αξιάγαστε και τη λευχειμονούση ταύτη Ρητορική αναχθήναι, και ώσπερ τι ανάθημα αφιερωθήναι τη μεγαλοπρεπή σου πανιερότητι…». Και μεταξύ πολλών άλλων εγκωμιαστικών αναφέρει: «…ενιδείν το υπ’ αυτής ιθυνόμενον ποίμνιον, οιωνεί μεταμορφούμενον εκ της αμαθείας παιδεύσι εις ευμάθειαν, εκ της απαιδευσίας εις παιδευσίαν και εκ της αμουσίας εις μουσικήν ιεράν και αρμονίαν ευφρόσυνον…».
Στο ίδιο σύγγραμμα, στα φύλλα 1β και 2α ο ιεροδιάκονος Ιάκωβος ο Κύπριος, μαθητής το 1702 της Σχολής του Τυρνάβου και αργότερα πρωτοσύγκελος στη μητρόπολη Λαρίσης κοντά στον Παρθένιο, αφιερώνει σε αρχαΐζουσα διάλεκτο, όπως συνηθιζόταν την εποχή εκείνη, δύο επιγράμματα. Το ένα στο βιβλίο και το άλλο στον συγγραφέα και δάσκαλό του Αναστάσιο Παπαβασιλόπουλο. Επίσης στα φύλλα 4α και 4β αφιερώνει άλλα δύο επιγράμματα «Προς τον αυτόν πανιερώτατον και θεοπρόβλητον δεσπότην μητροπολίτην Λαρίσσης κον. κον. Παρθένιον». Αφού αναφέρει στην αρχή ότι ο Θεός πρόσφερε μεγάλο δώρο στη Λάρισα τοποθετώντας ως ποιμένα των λογικών προβάτων της «…Παρθένιον φιλόμουσον, εν αρχιερεύσι φαεινόν, ήπιον, ηδυωπή [γλυκομίλητο], ευθύδικον, ζάθεον [θεόσταλτον]…», στη συνέχεια μας πληροφορεί ότι «Μουσείον κατέπηξ’ ανά Τύρναβον αξιέπαινον, κάλλα άπειρα τέως θέσκελα τελεί», δηλ. ο Παρθένιος δημιούργησε στον Τύρναβο αξιέπαινη Σχολή (Ελληνομουσείο), συγχρόνως δε και άπειρα άλλα έργα θεάρεστα.
Απ’ όλες αυτές τις αναφερθείσες γραπτές μαρτυρίες, αλλά και από αρκετές άλλες, συμπεραίνεται ότι ο μητροπολίτης Λαρίσης Παρθένιος προσκαλώντας προικισμένους και σοφούς δασκάλους αναβάθμισε τη Σχολή του Τυρνάβου. Επιπλέον βοήθησε οικονομικά τη λειτουργία της και οικοδόμησε νέα λαμπρά σχολικά κτίρια στον Τύρναβο και σε ολόκληρη τη Θεσσαλία[5]. Ίδρυσε επίσης νέο σχολείο στην επαρχία του (δεν αναφέρεται σε ποια πόλη, αλλά είναι πολύ πιθανόν στη Λάρισα) με μεγάλη προσπάθεια και πόνο, μικρό βέβαια και ταπεινό, το οποίο όμως με τη βοήθεια της Θείας Πρόνοιας ελπίζεται ότι θα φθάσει σε μεγάλη ανάπτυξη[6].
Το κυρίως κείμενο του βιβλίου της Ρητορικής αρχίζει από το φύλλο 9, με πρώτο κεφάλαιο το «Περί φύσεως Ρητορικής» και τερματίζει με τον ίδιο γραφικό χαρακτήρα στο φύλλο 269α. Το μέγεθος του χειρογράφου είναι μικρό (16ο), άρτιο, όλα τα φύλλα του διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση, το χαρτί είναι μέτριας ποιότητας και η γραφή είναι ευανάγνωστη. Σε ορισμένα σημεία είναι επιμελημένη και καλλιγραφική, ενώ σε άλλα είναι πρόχειρη, μέτρια και βιαστική. Δείγμα της αποτελεί η εικόνα που συνοδεύει το σημερινό κείμενο. Η στάχωση είναι μέτρια ποιοτικά, αλλά χωρίς σημαντικές φθορές και η φυλλομέτρηση του βιβλίου άνετη. Το δέσιμο είναι με λευκό δέρμα εποχής, απλό, χωρίς διακοσμητικά ή γράμματα.
Ως συμπέρασμα μπορούμε να αναφέρουμε ότι η πνευματική και εκπαιδευτική δραστηριότητα την οποία επέδειξε ο μητροπολίτης Παρθένιος είναι εντυπωσιακή. Αλλά και άλλοι αρχιερείς κατά την ποιμαντική παρουσία τους στην μητρόπολη Λαρίσης έδειξαν ιδιαίτερη αγάπη προς την παιδεία. Ο ιστορικός Ματθαίος Παρανίκας αναφέρει με έμφαση ότι «…εις την Μητρόπολιν Λαρίσσης προΐσταντο αρχιερείς ως επί το πολύ λόγιοι»[7]. Όλες αυτές οι προσπάθειες των φωτισμένων ιεραρχών της περιοχής μας κατά την σκοτεινή περίοδο της τουρκοκρατίας, απέβλεπαν σε έναν σκοπό και είχαν έναν προορισμό, όπως το επισήμανε ο μέγας χαρτοφύλαξ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και από τους σπουδαιότερους μελετητές του Νεότερου Ελληνισμού Μανουήλ Γεδεών: «…το πρώτον θέμα των ποιμενικών φροντίδων εγένετο το δείξαι το ευσεβές ημών γένος ζων», δηλαδή η πρώτη φροντίδα στις ποιμαντικές δραστηριότητές τους ήταν να αποδείξουν ότι το ευσεβές γένος των Ελλήνων, μέσα στην αφόρητη οθωμανική κυριαρχία, ήταν ακόμη ζωντανό.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1]. Ο Αφθόνιος ήταν σοφιστής, μαθητής του Λιβανίου από τα τέλη του 3ου μέχρι τις αρχές 4ου αι. Τα έργο του «Ρητορικά προγυμνάσματα» θεωρούνταν ένα κλασικό εγχειρίδιο κατά τη βυζαντινή περίοδο και τους μεταγενέστερους χρόνους. Ευαγγελίδης Τρ. Η Παιδεία επί τουρκοκρατίας, εν Αθήναις (1936) τόμ. Α’ σελ. ΧΧΧVI.
[2]. Λευχειμονούσα, είναι η φέρουσα λευκά ενδύματα, η ασπροφορεμένη, σύμφωνα με το τρίτομο Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης του Ανθίμου Γαζή, 2α έκδοσις, τόμ. Β’, Βιέννη (1836) σελ. 319. Στην προκειμένη περίπτωση το λευχειμονούσα έχει την έννοια της καθαρής σαν το λευκό, της ανόθευτης Λογικής.
[3]. «…οικιστήν και γαρ έχουσι νυν [οι Λαρισαίοι] Παρθένιον, των Χαρίτων το αγλαόμορφον παλλάδιον … ούτινος ο μη θαυμάζων τας αρετάς και την λοιπήν των ηθών αγλαΐαν ή παντη βάσκανος ή της αληθείας εχθρός». Από τον Κώδικα 521 της μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους.
[4]. «…οικιστήν λάβη αρχιερήα άριστον / Παρθένιον χαρίτων παλλάδιον γλαφυρόν / Παρθένιον λιμένα πτωχών ανέρων, ιδέ άλκαρ / Παρθένιον Λαρίσης ποιμέν’ αριπρεπέα…».
[5]. «…εν σοφίη άγαται κωμόπολις Τύρναβος, ωσαύτως πάσα τε Θετταλίη σφων ενί Γυμνασίω σελαγίζοντος νεοδμήτω..».
[6]. «…μουσείον γαρ νυν ο φιλόμουσος εν αρχιερεύσι κύριος Παρθένιος, ιδρώτι και πόνω χαριζόμενος υμίν, ενιδρύσατο, όπερ ή και τανύν μικρόν εστί και ταπεινόν, αλλά γαρ τη πολυωρία της θείας προνοίας έχομεν χρηστάς τας ελπίδας ίνα ες μείζονα έλθη αύξησιν».
[7]. Παρανίκας Ματθαίος. Σχεδίασμα περί τῆς ἐν τῷ ἑλληνικῷ ἔθνει καταστάσεως τῶν γραμμάτων ἀπό αλώσεως μέχρι τῶν αρχῶν τῆς ἐνεστώσης (ΙΘ’) ἑκατονταετηρίδος, εν Αθήναις (1867). Το κείμενο είχε αναγνωσθεί τον Ιούνιο του 1866 στο Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως. Ο Ματθαίος Παρανίκας (1832-1914) ήταν φιλόλογος με πλούσιο ιστορικό συγγραφικό έργο.
Από τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
