Στον αστερισμό της εικονικής πραγματικότητας

Από τον Βασίλη Πλατή, φιλόλογο-δρα Ιστορίας Α.Π.Θ.

Στη διάρκεια της χρονιάς που πέρασε δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί ότι το παγκόσμιο χωριό «οργίασε» στην παραγωγή και πρόσληψη ψευδών ειδήσεων και θεωριών συνομωσίας -κοινώς fake news-, κυρίως μέσα από τους διαύλους των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης.
Ακόμη κι αν υποτεθεί ότι η δικαιολόγηση της ρωσικής επέμβασης στην Ουκρανία ως επιχείρηση «αποναζιστικοποίησης» της χώρας εμπίπτει στη σφαίρα της προπαγάνδας που επιστρατεύεται σε ανάλογες περιστάσεις, πλήθος ψευδών ειδήσεων και προλήψεων έχουν διαχυθεί στη δημόσια σφαίρα. Πορίσματα σχετικών ερευνών μάλιστα συγκαταλέγουν τη χώρα μας μεταξύ των επικρατέστερων, ώστε να συναγωνίζεται τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στη διασπορά ψευδών ειδήσεων.
Πού εστιάζονται, λοιπόν, οι θεωρίες συνομωσίας; Από την πίστη στη μαγεία, στο «μάτι», στη γλωσσοφαγιά, μέχρι την υποβάθμιση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, αλλά και της συμβολής των εμβολίων στην καταπολέμηση ισχυρών ιών και τη σφυρηλάτηση της ανθεκτικότητας του ανθρώπινου οργανισμού.
Ας παρακολουθήσουμε, ενδεικτικά, την επιχειρηματολογία των «αρνητών» του εμβολιασμού, επιχειρώντας να την αποδομήσουμε, με βάση τις αρχές του ορθού λόγου. Πολλοί εξ αυτών αφορμώμενοι από την περιπτωσιολογική παρενέργεια κάποιου εμβολίου που πιθανότητα οφειλόταν σε εξωγενείς παράγοντες, έφθασαν σε σημείο να καυτηριάσουν συλλήβδην τη χρησιμότητά τους ή ακόμα χειρότερα να διαδώσουν ότι από τα εμβόλια μπορεί να «κολλήσει» κανείς τη νόσο των πιθήκων ή κάποια άλλη, καθώς μεταγγίζεται ιός στο σώμα του προσλαμβάνοντος οργανισμού.
Γενικότερα, στις σύγχρονες κοινωνίες αρκετοί συνάνθρωποί μας εμφορούνται από έναν «μαγικό», θα έλεγε κανείς, τρόπο σκέψης. Έχοντας αποκρυσταλλώσει διαισθητικά ή με κριτήρια συναισθηματικής φύσης τις απόψεις τους, αγνοούν επιδεικτικά τεκμηριωμένα στοιχεία περί της αντίθετης άποψης ή ακόμη και αδιάσειστα εμπειρικά πορίσματα, ενώ επιχειρούν πεισματικά να ανεύρουν παραπειστικά «τεκμήρια» για την κατίσχυση και αποδοχή της γνώμης τους. Τη στάση τους αυτή αποδίδει ο όρος της ψυχολογίας «επιβεβαίωση πρόληψης». Επίσης, οι ίδιοι άνθρωποι δείχνουν να αγνοούν τον νόμο των πιθανοτήτων.
Το γεγονός αυτό ενδεχομένως εξηγεί γιατί τέσσερις στους δέκα Έλληνες πιστεύουν στο «μάτι», τη «γλωσσοφαγιά» ή την κατάρα. Κι αν στο επίπεδο της καθημερινότητας το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται «αθώο» και «βαραίνει» σχεδόν αποκλειστικά τους πολίτες που υιοθετούν τον παραπάνω τρόπο σκέψης, στο επίπεδο της επιστήμης ή των ηγεσιών (πολιτικών, εκκλησιαστικών και άλλων) που επηρεάζουν λαϊκές μάζες, είναι μάλλον ανησυχητικό.
Προφανώς δεν αποτελεί στοιχείο προόδου μιας κοινωνίας η απόσυρση ή η οπισθοδρόμηση του απελευθερωτικού ορθού λόγου, που κατακτήθηκε ως κοινωνικό αγαθό την περίοδο του Διαφωτισμού. Η επικράτηση του δογματισμού δεν προάγει τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αντίθετα, συντελεί σε πισωγύρισμα στον κόσμο της προνεωτερικότητας, όπου επικρατούσαν δεισιδαιμονίες και προλήψεις. Παράλληλα, το στοιχείο της αμφιβολίας, που οδήγησε στην προαγωγή των επιστημών στο παρελθόν, φαίνεται να εκλείπει από τη σκέψη πολλών ανθρώπων.
Αξίζει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι για την έκταση που έχει λάβει το φαινόμενο αυτό σε πολλές σύγχρονες κοινωνίες, δεν θα πρέπει να ρίχνουμε τον «λίθο του αναθέματος» μόνο στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Άλλωστε, άνθρωποι τα επινόησαν κι αυτά και άνθρωποι τα χρησιμοποιούν κατά κόρον. Ανάμεσά τους, ο «διαβόητος» τέως πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής Ντόναλντ Τραμπ, που «γκρέμισε» το Καπιτώλιο στις 6 Ιανουαρίου 2021, παραδίδοντας μαθήματα «δημοκρατίας», και ο ομοεθνής του πολυεκατομμυριούχος Έλον Μασκ, που επιδίωξε να «αναμορφώσει» το twitter με «δικές του πρωτότυπες μεθόδους».
Γενικότερα, επειδή το διακύβευμα για τους ανθρώπους και τις κοινωνίες είναι σημαντικότερο από αυτό που εκ πρώτης όψεως εμφανίζεται, η καλλιέργεια αληθινής παιδείας και κουλτούρας αμφισβήτησης από τους θεσμούς της εκπαίδευσης, τυπικής και κυρίως άτυπης, φαντάζει ως αποτελεσματικός μονόδρομος για την άμβλυνση της διασποράς ψευδών ειδήσεων και θεωριών συνομωσίας. Ας μην ξεχνούμε ότι τέτοιου είδους συμπεριφορές και θεωρίες, λ.χ. «όλοι οι Εβραίοι είναι μιάσματα ή αποβράσματα της κοινωνίας», εξέθρεψαν τη γερμανική ναζιστική θηριωδία, που οδήγησε στον επαίσχυντο θάνατο εκατομμύρια αθώους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες είναι οξυμμένα, κάτι που ευνοεί την «κατασκευή» και «αναπαραγωγή» συνομωσιολογικών θεωριών. Επειδή, λοιπόν, υπάρχει πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθούν τέτοιου είδους θεωρίες στις μεγάλες μάζες, οι πολίτες οφείλουν να είναι «υποψιασμένοι» και να μην ενδίδουν άκριτα στην προπαγάνδα ή τον δογματισμό.