Τίτλος της φετινής εκστρατείας είναι «Εδάφη: εκεί που αρχίζει η τροφή μας». Στόχος είναι η ευαισθητοποίηση του κοινού για τη σημασία της διατήρησης υγιών οικοσυστημάτων για την εξασφάλιση της ανθρώπινης ευημερίας, αντιμετωπίζοντας τις αυξανόμενες προκλήσεις στη διαχείριση του εδάφους, αυξάνοντας την ευαισθητοποίηση και ενθαρρύνοντας τις κοινωνίες να συμβάλουν στη βελτίωση της υγείας του εδάφους.
Τα πιο πάνω είναι το εισαγωγικό σημείωμα του ιστότοπου που μπορείτε να βρείτε στη διεύθυνση:
https://www.un.org/en/observances/world-soil-day.
Η Διεθνής Ημέρα για τον εορτασμό του Εδάφους προτάθηκε από τη Διεθνή Ένωση Επιστημών του Εδάφους (IUSS) το 2002.
Υπό την ηγεσία του Βασιλείου της Ταϊλάνδης και στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Εδαφικής Συνεργασίας, ο FAO υποστήριξε την επίσημη καθιέρωση της Παγκόσμιας Ημέρας Εδάφους ως παγκόσμιας πλατφόρμας ευαισθητοποίησης.
Η Διάσκεψη του FAO ενέκρινε ομόφωνα την Παγκόσμια Ημέρα Εδάφους τον Ιούνιο του 2013 και ζήτησε την επίσημη έγκρισή της στην 68η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ. Τον Δεκέμβριο του 2013, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ απάντησε ορίζοντας την 5η Δεκεμβρίου 2014 ως την πρώτη επίσημη Παγκόσμια Ημέρα Εδάφους.
Λίγο-πολύ όλοι γνωρίζουμε ότι η τροφή μας προέρχεται από φυτά που καλλιεργούνται στα εδάφη του Πλανήτη.
Τελευταία άρχισαν να παράγονται και τροφές εκτός εδάφους, αλλά είναι ένα πολύ μικρό ποσοστό.
Το έδαφος είναι το αποτέλεσμα μιας διεργασίας εκατομμυρίων ετών που μετέτρεψε το αρχικό πέτρωμα (μητρικό υλικό) σε αυτό που ονομάζουμε σήμερα έδαφος. Δηλαδή ένα επιφανειακό στρώμα της Γης όπου αναπτύσσονται τα φυτά μας. Το στρώμα αυτό αποτελείται από στερεά σωματίδια, νερό, αέρα, οργανική ουσία και τεράστιους πληθυσμούς ζωντανών οργανισμών. Σκεφτείτε ότι μια κουταλιά εδάφους περιέχει δισεκατομμύρια μικροοργανισμούς (βακτήρια, μύκητες κ.λπ.), αλλά και σημαντικούς πληθυσμούς ανώτερων οργανισμών (σκουλήκια κ.λπ.).
Στη φυσική ζωή το έδαφος εξελίσσεται με τη φυσική βλάστηση να το προφυλάσσει και το τροφοδοτεί με οργανική ύλη, ενώ το έδαφος τροφοδοτεί τα φυτά με στοιχεία απαραίτητα για την ανάπτυξή τους, στηρίζει τη ρίζα και προμηθεύει με νερό.
Με την ανάπτυξη της γεωργίας πριν από 10.000 χρόνια ο άνθρωπος αρχίζει να παρεμβαίνει με την καλλιέργεια των φυτών που είναι απαραίτητα για τη διατροφή του και τη διατροφή των οικόσιτων ζώων που παρείχαν μέρος της τροφής του.
Αυτό άλλαξε τις χρήσεις γης με μείωση των δασικών εκτάσεων και των βοσκοτόπων, αλλά και αύξηση των εκτάσεων που καταλαμβάνονται από τεχνικές κατασκευές.
Στόχος της γεωργίας από την αρχή ήταν η αύξηση των παραγόμενων προϊόντων για να καλύψει τις ανάγκες ενός συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού και η μείωση της απαιτούμενης εργασίας για την παραγωγή για να απελευθερωθούν χέρια για άλλες εργασίες (διοίκηση, φύλαξη, βιοτεχνία, μεταποίηση).
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ
Η Γεωργία εξελίχθηκε με μικρές αλλαγές μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση. Από εκεί αρχίζει η εκμηχάνιση της γεωργίας που εντατικοποίησε την κατεργασία του εδάφους, αλλά και η ανάπτυξη χημικών λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών προϊόντων.
Έτσι, φτάσαμε στη σημερινή «Βιομηχανική Γεωργία» που χρησιμοποιεί τεράστιες εισροές και επιτυγχάνει τεράστιες αποδόσεις που καλύπτουν τις ανάγκες ενός συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού.
Σημειώστε ότι αν μπορούσαμε να μηδενίσουμε τις απώλειες τροφίμων (στο χωράφι, στην αλυσίδα διατροφής και στον καταναλωτή που εκτιμάται στο 30% των θεωρητικά παραγόμενων τροφίμων) θα καλύπταμε τις ανάγκες 14 δισ. ανθρώπων.
Η βιομηχανική γεωργία όμως έχει αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και στο οικοσύστημα. Παράγει μεγάλες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου (διοξείδιο του άνθρακα από την καύση ορυκτών καυσίμων και μείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους, μεθάνιο από τα μηρυκαστικά και οξείδια του αζώτου από τα λιπάσματα), απαιτεί μεγάλες ποσότητες ενέργειας, μεγάλη κατανάλωση νερού και άλλων φυσικών πόρων που δεν είναι απεριόριστοι όπως τον φώσφορο.
Επιπλέον οι χρησιμοποιούμενες καλλιεργητικές πρακτικές αφήνουν το έδαφος γυμνό από βλάστηση και φυτικά υπολείμματα για περιόδους του έτους προκαλώντας φαινόμενα διάβρωσής του εδάφους από αέρα και ιδιαίτερα στις επικλινείς εκτάσεις από νερό.
Η χρήση μεγάλων μηχανημάτων προκαλεί επιπτώσεις στο έδαφος και στην υγεία του. Κάνει δυνατή την εκχέρσωση και την καλλιέργεια επικλινών εκτάσεων (με καλλιέργεια κατά τις κλίσεις).
Η συνεχής αναμόχλευση του εδάφους μειώνει την οργανική ουσία, τους πληθυσμούς των μικροοργανισμών και των ανώτερων οργανισμών. Επιπλέον προκαλεί συμπίεση του εδάφους που έχει αρνητικές επιπτώσεις στη γονιμότητά του και στην ανάπτυξη των φυτών.
Η χρήση χημικών αλλοιώνει τη ζωή στο έδαφος.
Η συντήρηση όμως του φυσικού πόρου «έδαφος» είναι κρίσιμη για τη ζωή στον πλανήτη και οφείλουμε να παραδώσουμε ένα υγιές έδαφος στα παιδιά μας για να εξασφαλίσουμε τη δυνατότητα να καλύψουν τις ανάγκες τους στο μέλλον.ΥΓΙΕΣ ΕΔΑΦΟΣ – ΚΡΥΦΗ ΠΕΙΝΑ
Τι σημαίνει Υγειές Έδαφος; Είναι η κατάσταση του εδάφους που του επιτρέπει να λειτουργεί ως ζωντανό σύστημα μέσα στο οικοσύστημα και τις καλλιεργούμενες εκτάσεις ικανό να διατηρεί την παραγωγικότητα των φυτών και των ζώων, να διατηρεί και να ενισχύει την ποιότητα του νερού και του αέρα και να ενισχύει την υγεία των φυτών και των ζώων.
Είναι προφανές από τον ορισμό ότι είναι στοιχειώδες καθήκον μας να εργαστούμε για την εξασφάλιση ενός υγιούς εδάφους που θα εξασφαλίσει την παραγωγή επαρκών και υγιεινών τροφίμων και πρώτων υλών για να καλύψει τις ανάγκες ενός συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού.
Όπως εμείς, έτσι και τα εδάφη, χρειάζονται μια ισορροπημένη και ποικίλη παροχή θρεπτικών ουσιών σε κατάλληλες ποσότητες για να είναι υγιή.
Τα γεωργικά συστήματα χάνουν θρεπτικά συστατικά με κάθε συγκομιδή, και εάν δεν διαχειριζόμαστε τα εδάφη με βιώσιμο τρόπο, η γονιμότητα χάνεται σταδιακά και τα εδάφη θα παράγουν φυτά με έλλειψη θρεπτικών συστατικών.
Η απώλεια θρεπτικών στοιχείων του εδάφους είναι μια σημαντική διαδικασία υποβάθμισης του εδάφους που απειλεί τη διατροφή μας. Αναγνωρίζεται ως ένα από τα πιο κρίσιμα προβλήματα σε παγκόσμιο επίπεδο για την επισιτιστική ασφάλεια και τη βιωσιμότητα σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με το FAO τα τελευταία 70 χρόνια, το επίπεδο των βιταμινών και των θρεπτικών συστατικών στα τρόφιμα έχει μειωθεί δραστικά και υπολογίζεται ότι 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως υποφέρουν από έλλειψη μικροθρεπτικών συστατικών, γνωστή ως κρυφή πείνα επειδή είναι δύσκολο να εντοπιστεί.
Από τα 18 θρεπτικά συστατικά που είναι απαραίτητα για τα φυτά, τα 15 από αυτά παρέχονται από το έδαφος, ενώ τα 3 απορροφώνται από τα φυτά μέσω της φωτοσύνθεσης.
Η υποβάθμιση του εδάφους αναγκάζει ορισμένα εδάφη να στερούνται θρεπτικών ουσιών χάνοντας την ικανότητά τους να υποστηρίζουν τις καλλιέργειες, ενώ άλλα έχουν τόσο υψηλή συγκέντρωση θρεπτικών ουσιών που αντιπροσωπεύουν ένα τοξικό περιβάλλον για τα φυτά και τα ζώα, μολύνουν το περιβάλλον και προκαλούν κλιματική αλλαγή.
Ένα μεγάλο μέρος της υγείας του εδάφους εξαρτάται από την περιεκτικότητά του σε οργανική ουσία. Η οργανική ουσία του εδάφους δίνει σημαντικές χρήσιμες ιδιότητες όπως η καλύτερη δομή του, η μεγαλύτερη εναλλακτική ικανότητα που συγκρατεί θρεπτικά στοιχεία και τα αποδίδει σταδιακά στα φυτά, δημιουργεί σταθερότερα συσσωματώματα που μειώνουν τον κίνδυνο διάβρωσης και συμπίεσης του εδάφους, δημιουργεί μεγάλη διηθητικότητα (δυνατότητα διείσδυσης του νερού στο έδαφος) και υδατοχωρητικότητα (το νερό που συγκρατείται στο έδαφος). Η συνεχής καλλιέργεια του εδάφους με καλλιεργητικές πρακτικές που διαταράσσουν το έδαφος, απομακρύνουν τα φυτικά υπολείμματα και το αφήνουν ακάλυπτο για μεγάλα χρονικά διαστήματα, μειώνουν την οργανική ουσία και τη γονιμότητα του εδάφους.
Η οργανική ουσία του εδάφους είναι η διαφορά από την τροφοδοσία του εδάφους με οργανικό υλικό (φυτικά υπολείμματα, ρίζες, οργανικά λιπάσματα), μείον τις ποσότητες που υποδομούνται από τους μικροοργανισμούς παρουσία οξυγόνου που ενισχύεται από την αναμόχλευση του εδάφους.
Ιδιαίτερα στη χώρα μας η μακροχρόνια καλλιέργεια και οι ακολουθούμενες καλλιεργητικές πρακτικές έχουν δημιουργήσει εδάφη με 1% οργανική ουσία που θεωρείται χαμηλή.
Αλλά και γενικότερα, παγκόσμια, κοντά στο 33% των εδαφών είναι υποβαθμισμένα, ενώ στην ΕΕ εκτιμάται ότι ένα 50-60% των εδαφών δεν είναι σε καλή κατάσταση υγείας.
ΓΟΝΙΜΑ ΕΔΑΦΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ
Με την κλιματική αλλαγή το έδαφος βρίσκεται αντιμέτωπο με ακραία καιρικά φαινόμενα που επηρεάζουν τη λειτουργία του (πλημμύρες, έντονες βροχοπτώσεις, μείωση βροχοπτώσεων, καύσωνες) και πρέπει να οργανωθούν δράσεις να τα αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις.
Σήμερα έχουμε αναπτύξει τεχνικές της καλλιέργειας που μπορούν να ενισχύσουν την υγεία του εδάφους. Περιορισμός της κατεργασίας του εδάφους, χρήση καλλιεργειών φυτοκάλυψης και χλωρής λίπανσης, κατάλληλες αμειψισπορές, ανακύκλωση στοιχείων με ανάπτυξη κυκλικής οικονομίας, τεχνικές ψηφιακής γεωργίας που μπορούν να μειώσουν τη χρήση χημικών μπορούν να συμβάλουν στην υγεία του εδάφους, αλλά και να περιορίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Πολλές καταστροφές των εδαφών επιτείνονται από την κακή διαχείριση των υδάτων. Η αδυναμία ρύθμισης των ροών νερού σε επικλινείς εκτάσεις κατά τα έντονα φαινόμενα βροχών επιτείνει τα φαινόμενα διάβρωσης και πλημυρών.
Η δημιουργία ταμιευτήρων νερού που θα συγκεντρώνουν τα πλημμυρικά νερά είναι μια λύση.
Η δημιουργία ζωνών ανάσχεσης της ροής στις καλλιεργούμενες επικλινείς εκτάσεις θα μείωνε τις απώλειες εδάφους. Αλλά και η ορθή χρήση των εδαφών για τεχνικά έργα που θα περιόριζε την απώλεια γόνιμων καλλιεργούμενων εδαφών είναι ένα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να προσέξουμε. Από τη χάραξη δρόμων μέχρι την εγκατάσταση Φ/Β πάρκων η αποφυγή χρησιμοποίησης γόνιμων εδαφών είναι καίριο στοιχείο για την επισιτιστική ασφάλεια.
Η ημέρα αυτή μάς δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε όλα τα θέματα που σχετίζονται με τη σωστή χρήση του φυσικού πόρου έδαφος (αλλά και γενικότερα των φυσικών πόρων όπως το νερό και η ενέργεια) και τον σχεδιασμό πολιτικών που θα εξασφαλίσουν την υγεία του ως βάση παραγωγής επαρκών και υγιεινών τροφίμων.
*Γέμτος Φάνης, γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ.
*Γιαννακός Κώστας, γεωπόνος, πρόεδρος Γεωπονικού Συλλόγου Λάρισας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ.
*Γκούμας Κώστας, γεωπόνος, πρ. δ/ντής Εγγείων Βελτιώσεων, πρ. πρόεδρος ΓΕΩΤΕΕ/Κεντρικής Ελλάδας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ.
