Εκεί υπάρχει μόνο σιωπή. Η φωνή διαμαρτυρίας φυλακίζεται. Ο συνταγματολόγος καθηγητής Νίκος Αλεβιζάτος σε πρόσφατο άρθρο του με τίτλο: «Πόλεμος και σύνταγμα» γράφει ότι το Ρωσικό σύνταγμα αναγνωρίζει στον αρχηγό της εκτελεστικής εξουσίας ανέλεγκτη εξουσία. Όμοιο σύνταγμα σύμφωνα με τον κ. Αλεβιζάτο ήταν και το Παπαδουλικό του 1973 και το Τουρκικό σήμερα. Πριν από 2.500 χρόνια ο Ευριπίδης περιγράφει στην τραγωδία Μήδεια τα χαρακτηριστικά των αυταρχικών ηγετών:
«Δεινό το θέλημα των τυράννων / Δύσκολα σκύβουν το κεφάλι / δύσκολα την οργή τους καταπίνουν».
Το βέβαιο πάντως είναι πως ο θρήνος των μανάδων είναι ο ίδιος και στα δύο στρατόπεδα των εμπολέμων. Και όλα αυτά «για ένα πουκάμισο αδειανό, για μια Ελένη», όπως μας λέει ο σοφός Γεώργιος Σεφέρης. Για μια προσχηματική «αποναζιστικοποίηση». Αναρωτιέμαι πόσο μεγάλος σαδιστής ήταν ο μικρός μαθητής στην Οδησσό που σκοτώθηκε ενώ διάβαζε για τις εξετάσεις του.
Ας επανέλθουμε πάλι στον Γεώργιο Σεφέρη για να διαβάσουμε το μεγάλο ερώτημα και το αναπάντητο γιατί.
«Τόσα κορμιά ριγμένα
στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης.
τόσες ψυχές
δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι».
Ερευνώντας στις βιβλιοθήκες και συνομιλώντας με τους γέρους του χωριού μου για να γράψω το βιβλίο μου, που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τον τίτλο «Ζωντανή μνήμη», εκείνο που με συγκλόνισε περισσότερο ήταν το βίωμα των γυναικών του χωριού μου στην ταραγμένη περίοδο 1940-1950. Ανάμεσα στις τραγικές ιστορίες που ήταν χαραγμένες στις μνήμες των ανθρώπων ήταν και η ιστορία της γιαγιάς Λούκαινας. Η γιαγιά Λούκαινα χάνει τρία παιδιά στη διάρκεια της κατοχής και του εμφύλιου πολέμου. Στην απόγνωσή της βάφει το σπίτι της μαύρο, ρίχνοντας στον ασβέστη καρβουνόσκονη. Τα βράδια κάθεται ακίνητη στη ρίζα μιας καρυδιάς και θρηνεί. Όταν ανέφερα το γεγονός αυτό στη φίλη και συγχωριανή μου Κλειώ Μπουρνόβα, η οποία βγάζει το ψωμί της ως ψυχολόγος στη Γαλλία, άκουσα με έκπληξη την άποψη ότι η γιαγιά Λούκαινα εξαιτίας της μεγάλης οδύνης απολιθώθηκε.
Στην ελληνική παράδοση που αφορά τις πυρίκαυστες περιοχές από πολέμους και εμφύλιες τραγωδίες, η γυναικεία παρουσία θρηνεί και οδύρεται. Είναι γνωστός ο τριπλός θρήνος της Εκάβης, της Ανδρομάχης και της Ελένης στην τραγωδία του Ευριπίδη Τρωάδες. Στην Οδύσσεια, ραψωδία Ω, οι Μούσες θρηνούν τον Αχιλλέα. Όταν ο Απόλλων και η Άρτεμις σκοτώνουν τα δώδεκα παιδιά της Νιόβης, η Νιόβη μεταμορφώνεται σε πέτρα στο όρος Σίπυλο της Φρυγίας για να θρηνεί για πάντα. Ο μύθος λέει όταν η Νιόβη αντίκρισε τα παιδιά της νεκρά «Εκ της φρίκης έμεινε άλαλος και ακίνητος ως να απελιθώθη». Μια θύελλα την ανήρπασε και την μετέφερε στο όρος Σίπυλο, όπου εκεί «θρηνεί χύνουσα τα δάκρυά της αιωνίως». Στον αρχαίο κόσμο ο τραγικός χαμός των παιδιών της Νιόβης υπήρξε πηγή έμπνευσης τόσο για τους συγγραφείς όσο και για τους καλλιτέχνες. Ο περιηγητής Παυσανίας, Β’ αιώνας μ.Χ., κατά την περιήγησή του στη Μ. Ασία περιγράφει την επίσκεψή του στο όρος Σίπυλο ως εξής: «Όταν ανέβηκα στο όρος Σίπυλο της Φρυγίας αντίκρισα βράχον όστις εκτινός αποστάσεως ορόμενος, παρέχει σχήμα γυναικός δεδακριμένης και κατηφούς».
Είναι φανερό πως οι γυναίκες περνούν το μεγαλύτερο πένθος στις τραγωδίες των πολέμων. Ο πόνος μανάδων, θυγατέρων, αδελφών, συζύγων είναι βαρύς και αβάσταχτος. Συντριπτικός και άδικος. Όπως ο πόνος της Νιόβης που μεταμορφώθηκε σε πέτρα κλείνοντας μέσα στην πέτρινη μορφή της τον γόο, την οιμωγή και τον βόγγο.
Ο Ευριπίδης το 415 π.Χ. γράφει την τραγωδία «Τρωάδες». Στην τραγωδία αυτή η γερόντισσα Εκάβη, «σύμβολο του υπέρτατου πόνου και της καρτερίας», όπως γράφει στο εξαιρετικό και μοναδικό στο είδος του βιβλίο, ο Φιλόλογος Βασίλης Τράντος «Το Αρχαίο Ελληνικό θέατρο», η Εκάβη έχοντας γύρω της τις γυναίκες της Τροίας θρηνεί. Ο συγκλονιστικός θρήνος της Εκάβης είναι σαν να γράφτηκε σήμερα. Αυτό άλλωστε είναι το προνόμιο και η διαχρονικότητα των μεγάλων ποιητών.
Ελάτε να διαβάσουμε το συγκλονιστικό αυτό κείμενο, έχοντας στο μυαλό μας τις τραγικές εικόνες των ξεσπιτωμένων γυναικών της Ουκρανίας:
«Γριά ανήμπορη
άκαρδα ξεσπιτωμένη
με παν για δούλα με τα μαλλιά μου τ’ άσπρα κουρεμένα.
Θεέ των αντρειωμένων Τρώων γυναίκες
γυναίκες δόλιες και εσείς κακονυφούλες
καίγεται η χώρα μας. Σύρτε φωνή.
Μάνα σας σαν την κλώσα εγώ
όχι πως άλλοτε πούμπαινα πρώτη στο χορό
με του Πριάμου το σκήπτρο, λατρεύοντας τους Φραγικούς θεούς μας».
Ευριπίδης Τρωάδες
Μετάφραση: Θανάσης Βαλτινός
Από τον Στέλιο Τσιανίκα
