Από τους πρώτους μήνες της Επανάστασης των Ελλήνων -όπως γράφει ο Υδραίος ναυμάχος του ‘21 Ιάκωβος Τομπάζης (1782–1828) στο ημερολόγιό του- η Χίος προετοιμαζόταν και οργανωνόταν για τον ξεσηκωμό.
Αρχές Ιουλίου 1821. Η αποτυχημένη τελικώς απόπειρα εξέγερσης των Χιωτών, με αρχηγό τον Φιλικό και έμπορο στην Οδησσό Ι. Ράλλη, βρίσκει την αντίσταση των εμπόρων των γύρω νησιών, των προυχόντων, ακόμη και του ίδιου του Υψηλάντη, οι οποίοι του ζητούν τη ματαίωση του όλου εγχειρήματος.
11 Μαρτίου 1822. Ενθουσιώδεις Σαμιώτες πολεμιστές αποβιβάζονται στο νησί και οι λίγοι Οθωμανοί κάτοικοι, φοβισμένοι, κλείνονται στο κάστρο.
30 Μαρτίου 1822. Αποβιβάζονται στο νησί 7.000 πάνοπλοι Οθωμανοί στρατιώτες, οι οποίοι απελευθερώνουν τους κλεισμένους ομόθρησκούς τους στο κάστρο και μαζί με τους άτακτους εξαγριωμένους «μαχαιροφόρους» μουσουλμάνους, οι οποίοι φτάνουν από τα μικρασιατικά παράλια με κάθε πλωτό μέσο, αρχίζουν το «έργο» του αφανισμού του Χιώτικου πληθυσμού ως απάντηση στις επαναστατικές κινήσεις των παληκαριών του νησιού.
Η λύσσα των Οθωμανών εναντίον του άμαχου πληθυσμού της Χίου είναι απερίγραπτη. Οι σφαγές, οι αρπαγές, οι βιασμοί, οι λεηλασίες των νοικοκυριών από τον εξαγριωμένο όχλο, κράτησαν σαράντα ολόκληρες μέρες. Ένα όμορφο και πλούσιο ελληνικό νησί των 120.000 κατοίκων «σβήνει» από τον χάρτη. Οι ιστορικοί μιλούν για 40.000 περίπου νεκρούς, 40.000 αιχμαλώτους-σκλάβους, τους οποίους πωλούν στα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, καθώς και για 20.000 φυγάδες-πρόσφυγες οι οποίοι κατέφυγαν κυρίως στην Ηπειρωτική Ελλάδα.
Ο πρόγονος της συγγραφέως Π. Δέλτα Αντώνιος Μπενάκης (1800-1867), που γεννήθηκε στη Χίο, καταφεύγει στην Αίγυπτο μαζί με άλλους και ασχολείται με επιτυχία με το εμπόριο.
Ο Άγγλος ιερέας της Αγγλικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη Walsh καταγράφει στις σημειώσεις του τα όσα είδε εκείνες τις μέρες, ως εξής: «Οι Τούρκοι μεταχειρίζονταν τις Χιώτισσες με την έσχατη καταφρόνηση. Τις εξέταζαν, τις πασπάτευαν όπως οι χασάπηδες τα αρνιά. Κάπου 500 Χιώτισσες πωλήθηκαν στην ψαραγορά (...). Στη Σμύρνη αλυσοδεμένα παιδιά και γυναίκες σέρνονταν σαν ζώα στους δρόμους...».
Ο Αδαμάντιος Κοραής σε μια επιστολή του προς τον Ι. Βαρβάκη παρακαλά να βοηθήσει στην αγορά όσων αιχμαλώτων μπορεί: «Υιέ μου Βαρβάκη, πολλαί χιλιάδες αιχμαλώτων κινδυνεύουν την ώραν ταύτην να εναγκαλισθώσιν την βδελυράν θρησκείαν του Μωάμεθ. Ιδού ο καιρός να σώσεις του αδελφούς από τον τουρκικόν μολυσμόν».
Ο ευρωπαϊκός Τύπος περιγράφει με τα ζωηρότερα χρώματα το δράμα των κατοίκων της Χίου και προκαλεί ρίγη συγκίνησης, κυρίως στον κόσμο του πνεύματος και της Τέχνης. Ο Γάλλος ζωγράφος Ντελακρουά ζωγραφίζει το πασίγνωστο έργο «Η καταστροφή της Χίου», ενώ ο Βίκτορ Ουγκό, συγκλονισμένος από τη σφαγή του πληθυσμού της Χίου, στο ποίημά του «Το Ελληνόπουλο» γράφει:
Τούρκοι διαβήκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα
Η Χιό, το όμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα
Ερημιά παντού
(απόσπασμα-μετάφρ. Κ. Παλαμάς).
Από τον Τάσο Πουλτσάκη
