Ο κύκλος των εθίμων της Αποκριάς

Από τον Απόστολο Ποντίκα, δάσκαλο,
φιλόλογο, θεολόγο, Πολιτικών Επιστημών

Ο Φεβρουάριος και ο Μάρτιος, είναι οι μήνες που φιλοξενούν τις Απόκριες, ο κουτσοφλέβαρος του λαού μας, έχει τις λιγότερες ημέρες, αλλά και τις λιγότερες θρησκευτικές εορτές. Ο Φεβρουάριος ωστόσο έχει σημαντικές θρησκευτικές γιορτές, όπως, του Αγίου

Τρύφωνα, προστάτη των αμπελουργών, της Υπαπαντής του Χριστού, του Αγίου Συμεών, του Αγίου Χαραλάμπους και του Αγίου Βλασίου. Αξιόλογη θρησκευτική-εθνική γιορτή του Μαρτίου είναι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και η κήρυξη της Επανάστασης του ’21. Στην Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία, Αποκριές ονομάζονται οι τρεις τελευταίες εβδομάδες πριν τη Μ. Σαρακοστή. Αποκριά σημαίνει αποχή από το κρέας και για τους χριστιανούς είναι προετοιμασία για τη νηστεία για να υποδεχθούν το γεγονός της Λαμπρής.
Ο λαός μας έδωσε αρκετές ονομασίες στην Αποκριά. Την ονομάζει Προφωνούσιμη ή Απολυτή, γιατί θεωρούν ότι οι ψυχές των πεθαμένων κυκλοφορούν στον επάνω κόσμο. Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται «Κρεατινή» ή «Ολόκριγια». Είναι η εβδομάδα που δεν κρατούν τη νηστεία, ούτε την Τετάρτη και Παρασκευή. Η Πέμπτη της εβδομάδας αυτής είναι η Τσικνοπέμπτη, όπου τσικνίζουν το κρέας. Γίνονται συνεστιάσεις, οικογενειακές συγκεντρώσεις και μασκαράδες.
Η επόμενη εβδομάδα είναι η «Τυρινή» ή «Μακαρονού». Την Κυριακή της Τυρινής, γνωστή ως «Τρανή Αποκριά», κορυφώνονται οι εορταστικές εκδηλώσεις, η ευθυμία, οι οικογενειακές και συλλογικές διασκεδάσεις. Σε πολλές περιοχές όταν νυχτώσει ανάβουν φωτιές (φανοί, κλαδαριές, μπουμπούνες, καψαλιές). Σε ορεινές περιοχές της Θεσσαλίας, τα δασκαλόπαιδα από τα Χριστούγεννα μαζεύουν κέδρα, πουρνάρια, κλαδαριές και άναβαν στις γειτονιές τρανές φωτιές. Το βράδυ, μαζεύονται στο σπίτι του γηραιότερου της οικογένειας για να γλεντήσουν και να συγχωρεθούν, γιατί αρχίζει η Μεγάλη Σαρακοστή, μακρά περίοδος νηστείας και προετοιμασίας για το Πάσχα. Τρώνε πίτες και τυροκομικά είδη, καθώς και χειροποίητα μακαρόνια και παίζουν όλοι μαζί το «χάσκα», με αυγό ή χαλβά.
Η χαρακτηριστικότερη εκδήλωση της Αποκριάς που τηρείται ιδιαίτερα στις μέρες μας είναι οι μεταμφιέσεις. Στο παραδοσιακό πλαίσιο υπάρχει κατά τόπους ποικιλία μεταμφιέσεων, όπως Κουδουνάτοι, Κουκούγεροι, Μπούλες, Γενίτσαροι, Γέροι και Βλάχικος γάμος κ.ά.), με αναπαραστάσεις γαμήλιας πομπής, θανάτου και νεκρανάστασης. Η ελευθεροστομία και τα αστεία, γιατί «το καλεί η μέρα», είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό των εκδηλώσεων της Αποκριάς. Στον Τύρναβο είναι γνωστό το Μπυρανί και οι αθυροστομίες των μεταμφιεσμένων.
Γίνονταν ακόμα θεατρικές παραστάσεις, «Ομιλίες» στα Επτάνησα, Κρητικό θέατρο (Ερωφίλη, Ερωτόκριτος, Θυσία του Αβραάμ), ενώ ιδιαίτερα δρώμενα όπως καμήλα, γαϊτανάκι, αλογάκι, ρόπαλα συνηθίζονται στα αστικά κέντρα κ.λπ.
Το γνωστότερο αστικό καρναβάλι είναι εκείνο της Πάτρας. Στη Θήβα την Καθαρά Δευτέρα οργανώνουν τον «Βλάχικο Γάμο», ενώ ιδιαίτερα γνωστά είναι και τα «αλληλομουτζουρώματα».
Τα Σάββατα της Αποκριάς, αλλά και της Σαρακοστής που θα ακολουθήσουν είναι Ψυχοσάββατα. Μοιράζονται φαγητά, κόλλυβα και συνηθίζεται η μετάβαση στα νεκροταφεία.
Την Καθαρά Δευτέρα, Πρωτονηστίσιμη Δευτέρα και Αρχιδευτέρα, καθαρίζουν τα μαγειρικά σκεύη από τα λίπη με στάχτη. Ο χριστιανός «καθαίρεται» και διατροφικά. Τρώνε λαγάνες (πρόχειρο ψωμί, χωρίς πλήρη ζύμωση) και νηστίσιμα φαγητά (κρασί, ελιές, ταραμά, φρέσκα κρεμμυδάκια). Παραδοσιακά εορτάζουν οι άνθρωποι τα κούλουμα, βγαίνοντας στη φύση και πετώντας χαρταετούς.
Η Καθαρά Δευτέρα σε πολλές περιοχές αποτελεί συνέχεια στο πνεύμα της Αποκριάς με έθιμα που αποσκοπούν στη γονιμότητα και στην ευετηρία. Ένα δρώμενο που κατέγραψα στη Θράκη και στον Έβρο, το 1982, υπηρετώντας σε σχολεία της περιοχής ήταν αυτό του Καλόγερου Έβρου. Το δρώμενο αυτό γινόταν την Καθαρά Δευτέρα. Δύο καλόγεροι, εκλέγονται από τους εγγάμους κάθε τέσσερα χρόνια η μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί της, δυό κορίτσια ή νύφες (άγαμοι νέοι), δύο κατσίβελοι ή γκατζιόλια και δύο χωροφύλακες. Οι Καλόγεροι είναι μεταμφιεσμένοι με δέρματα ζώων, προσωπίδες από δέρματα και φέρουν κουδούνια και δοξάρι. Οι κατσίβελοι κατασκευάζουν υνί, σύμβολο της γονιμότητας της γης. Η εικονική άροση με ανθρώπους στον ζυγό είναι συνηθισμένο δρώμενο. Ο ένας Καλόγερος ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος καλόγερος-κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο Καλόγερος ανασταίνεται. Ο δαίμων της φύσεως φονεύεται σε ακμαία ηλικία για να μην πεθάνει από γεροντικό μαρασμό και ανασταίνεται. Το τελευταίο μέρος είναι τελετουργική εικονική άροση-όργωμα μπροστά στην εκκλησία με καινούργιο αλέτρι και ζυγό, καθώς και σπορά, πράξη ομοιοπαθητικής μαγείας, που μας μεταφέρει ακόμη και σε προδιονυσιακές τελετές. Οι παραστάσεις επίσης παραπέμπουν τους Θιάσους των κωμαστών και τα εξ αμάξης των αρχαίων Αθηναίων στα κατ’ αγρούς Διονύσια, τους Χόας και τα Λήναια. Ανάλογα δρώμενα υπήρχαν και σε άλλες περιοχές, όπως: Ζαφείρης στην Ήπειρο, οι Μάηδες στο Πήλιο και αργότερα, ο Μπέης, ο Κιοπέκμπεης, οι Πιττεράδες, η Κορέλλα στη Σκύρο, το Καρναβάλι στο Σοχό Θεσσαλονίκης, η Σούσα στην Αγιάσο της Μυτιλήνης κ.ά.
Οι Αποκριές έδιναν χαρά και διασκέδαση στους ανθρώπους, τόσο των αγροτικών περιοχών, όσο και των αστικών. Βέβαια, τελευταία η πανδημία στέρησε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να γιορτάσουν παραδοσιακά τις Αποκριές και ιδιαίτερα φέτος τα τραγικά γεγονότα του πολέμου, επηρέασαν τη διάθεση των Ελλήνων.