Πόσο χρόνο σκέφτεσαι πριν πάρεις μια απόφαση; Οι περισσότεροι άνθρωποι αρκούνται σε μία-δύο επισκέψεις στις αντιπροσωπείες για να αγοράσουν αυτοκίνητο, σε δυο-τρεις γνώμες φίλων και γνωστών για να διαλέξουν γιατρό. Ούτε λόγος να ψάξουν στα ειδικά περιοδικά για το αυτοκίνητο ή σε επίσημες ιατρικές πηγές για να καταλήξουν σε γιατρό. Εδώ ξέρω κάποιους φίλους που έκαναν πρόταση γάμου σουρωμένοι. Με παντρεύεσαι; Χικ…
Το πώς αποφασίζουμε, όμως, είναι προδήλως πολύ σημαντικό. Κι όμως, οι περισσότεροι σχεδιάζουμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια τις διακοπές μας παρά το μέλλον μας. Σίγουρα μερικοί εξαντλούμε κάθε πιθανότητα σκεπτόμενοι, αλλά αρκετοί διαπράττουμε νοητικά άλματα και καταλήγουμε σε προκατειλημμένα σφάλματα, που δεν στηρίζονται στη λογική. Δεν είναι τυχαίο που αυτό το είδος σκέψης κυριαρχεί στους σχιζοφρενείς, οι οποίοι έχουν πάρει διαζύγιο από τη λογική.
Σε ένα πείραμα οι συμμετέχοντες παρατηρούσαν ένα άτομο να ψαρεύει από δύο λίμνες. Στη μία τα περισσότερα ψάρια ήταν κόκκινα, στην άλλη γκρι. Ο ψαράς έπιανε ένα ψάρι τη φορά και σταματούσε μόνο όταν τα άτομα αποφάσιζαν να μαντέψουν από ποια λίμνη ψάρευε. Κάποιοι περίμεναν να πιάσει αρκετά ψάρια πριν το κάνουν για να είναι πιο σίγουροι, κάποιοι άλλοι μόνο ένα ή δύο. Όταν οι ερευνητές πήραν συνέντευξη από τους τελευταίους διαπίστωσαν κενά στην επαγωγική και αναλυτική τους σκέψη, λάθη στη συμπερασματική λογική τους, άλματα στη διαδικασία λήψης της απόφασης. Όσο πιο γρήγορα απαντούσε κάποιος από ποια λίμνη ψαρεύει ο ψαράς, τόσο πιο πιθανό ήταν αυτός να πίστευε σε θεωρίες συνωμοσίας, όπως για παράδειγμα ότι ο άνθρωπος δεν πήγε ποτέ στο φεγγάρι, ότι η γη δεν είναι στρογγυλή, ότι τα παραφυσικά φαινόμενα είναι υπαρκτά, ότι η γη είναι επίπεδη κι άλλες ελαφρότητες.
Οι ίδιοι τύποι όταν έπαιζαν ρουλέτα έκαναν επιλογές, που είχαν λιγότερες πιθανότητες να κερδίσουν, όπως για παράδειγμα το να παρακολουθούν πόσες φορές κληρώθηκε ένας αριθμός (που φυσικά δεν έχει καμία σχέση με την πιθανότητα κλήρωσής του ξανά), παρά να ελέγχουν συνολικά όλες τις πιθανότητες. Και το χειρότερο, όταν τους ρωτούσαν για τις επιλογές τους εκείνοι παρουσιάζονταν πιο σίγουροι από τους άλλους, χωρίς καμιά λογική. Τα ίδια άτομα, στο μικρότερο τεστ νοημοσύνης στον κόσμο, το CRT (Cognitive Reflection Test), απαντούσαν λανθασμένα στην πρώτη ερώτηση, η οποία λέει «Όταν ένα μπαστούνι κι ένα μπαλάκι κοστίζουν μαζί 1,10 ευρώ και το μπαστούνι κάνει 1 ευρώ περισσότερο από το μπαλάκι πόσο κοστίζει το μπαλάκι;». Επειδή βιάζονταν, δεν φίλτραραν, δεν τσέκαραν ξανά την αυθόρμητη απάντηση και απαντούσαν (λάθος) λέγοντας 10 λεπτά αντί για το σωστό, που είναι 5 λεπτά.
Αυτές οι διαφορές στη σκέψη των ατόμων, αξίζει να σημειωθεί, δεν έχουν καμία σχέση με την εξυπνάδα και την προσωπικότητα τού καθενός, ούτε με τη χρονική πίεση που δέχτηκαν οι συμμετέχοντες να απαντήσουν.
Τι συμβαίνει, λοιπόν; Η ψυχολογική έρευνα κι ο αγαπημένος Daniel Kahneman ξεχώρισε δύο τρόπους, δύο συστήματα, όπως τα ονόμασε, σκέψης. Το νούμερο 1 και το νούμερο 2. Το πρώτο λειτουργεί αυτόματα, με βάση το ένστικτο, χωρίς προσπάθεια, ενώ το δεύτερο βασίζει τη λειτουργία του στην ανάλυση, στη σύγκριση, στη λογική συνεπαγωγή. Όλοι μας χρησιμοποιούμε και τα δύο συστήματα, αυτοί όμως που βιάζονται να αποφασίσουν δεν χρησιμοποιούν συχνά το δεύτερο. Δέχονται αβίαστα και άκριτα τα συμπεράσματα του πρώτου συστήματος, δεν βάζουν κανένα ερωτηματικό, δεν έχουν καμιά επιφύλαξη, δέχονται αμέσως την πρώτη κρίση τους ως σωστή.
Μπορεί να γίνει κάτι για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα; Αρχικά αν είναι να προτείνεις γάμο μην το κάνεις στο πέμπτο ουίσκι. Καλύτερα να είσαι νηφάλιος, γιατί διαφορετικά τον μόνο που θα πρέπει να κατηγορείς αργότερα θα είναι ο εαυτός σου. Υπάρχουν, βέβαια, μέθοδοι, όπως η Μεταγνωστική Εκπαίδευση, που σε μαθαίνει πώς να σκέφτεσαι σωστά. Σου ανατίθενται, για παράδειγμα, συγκεκριμένα παζλ κι όταν κάνεις βεβιασμένα σφάλματα σού εξηγούνται τα λάθη που έγιναν, οι προϋποθέσεις που δεν τηρήθηκαν και τα άλματα στη λογική που πραγματοποιήθηκαν ώστε να μην τα ξανακάνεις. Με τον ίδιο τρόπο αποδομείται και η υπερβολική αυτοπεποίθηση.
Πρώτα απ’ όλα όμως χρειάζεται χρόνος. Χρόνος και απόσταση, χρόνος, απόσταση κι έρευνα για να έχεις περισσότερες πιθανότητες η απόφαση που θα πάρεις να είναι και σωστή. Η βιασύνη κάποιες φορές θα σε κάνει να προλάβεις το λεωφορείο, αλλά τις περισσότερες θα σε ξαπλώσει φαρδιά-πλατιά στο πεζοδρόμιο.
Κι αν τώρα παραπονιέσαι για τον γάμο σου, αφού πριν χρόνια στο μπαράκι η κοπελιά, παρόλο που ήσουν σούρα, σου είπε «Ναι», μην πάρεις στα σοβαρά τη συμβουλή του φίλου σου, που σε συμβουλεύει πριν καλά-καλά αρχίσεις να ξετυλίγεις το κουβάρι της σχέσης σου, «Χώρισέ τη, μωρέ, την άτιμη!». Αγνόησέ τον, στο μεταξύ μπορεί να την έχεις αγαπήσει!