Η Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία των Θεσσαλών της Αθήνας, το γηραιότερο σωματείο Θεσσαλών επιστημόνων, ιδρύθηκε το 1929. Προδρομική μορφή της Εταιρείας των Θεσσαλών υπήρξε το «Κοινόν των Θεσσαλών» που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1910 και αγωνίστηκε να πετύχει νομοθετικές μεταρρυθμίσεις με σκοπό τη βελτίωση της ζωής του θεσσαλικού λαού. Τα μέλη του σωματείου αυτού προχώρησαν το 1929 στην ίδρυση της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας των Θεσσαλών (Ι.Λ.Ε.Θ.).
Ιδρυτικά μέλη της Εταιρείας υπήρξαν οι: Γ. Φιλάρετος, Αλεξ. Κασσαβέτης, Δημ. Τσοποτός, Νικ. Καπετανάκης, Σωκρ. Βαμβάκος και ο Αγιώτης Μιλτιάδης Δάλλας, διαπρεπείς πνευματικοί άνθρωποι της εποχής τους, επιτυχημένοι επιχειρηματίες και ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί.
Στις 5 Μαΐου 1930, ο γραμματέας της Εταιρείας Σωκράτης Βαμβάκος, στην προσπάθεια συγκέντρωσης ιστορικών στοιχείων που αφορούσαν τους νεκρούς Έλληνες από τους Τούρκους στην περιοχή της επαρχίας Αγιάς από το 1821 και εντεύθεν, έστειλε σχετική επιστολή στον Θεόδωρο Χατζημιχάλη, στενό φίλο και συντοπίτη του Μιλτιάδη Δάλλα, και ζητούσε ανάλογες πληροφορίες.
Σε απάντηση αυτής της επιστολής, ο Θ. Χατζημιχάλης, αφού διευκρίνισε και ενημέρωσε τον γραμματέα της Εταιρείας για τα στοιχεία και τις πληροφορίες που ζητούσε, του αναφέρει και τα παρακάτω:
«.....Ο συμπολίτης μου Αχ. Ναννός, λαβών αφορμήν εξ αναγλύφου τινός ευρεθέντος υπό τα θεμέλια του καταρρεύσαντος Ιερού Ναού του εν Ρετσάνη ναού της Αγίας Παρασκευής, την 10η Μαρτίου 1921, μας έλεγεν ότι το ανάγλυφον τούτο εγένετο πρόξενον συμφοράς εις τον τόπον μας, ως εξής:
Τω 1836 ανεγειρομένου του ναού, ο πατήρ αυτού Ιωάννης Ναννός προσκυνητής, ο Ιωάννης Δημητρίου του Ιωάννου, και έτερος προσκυνητής ονόματι Γεώργιος, έχοντες τον ευσεβή πόθον ν' αφιερώσουν εν δώρον εις τον ιερόν ναόν, ανέθεσαν εις δύο τεχνίτας να παραστήσουν επί μαρμαρίνης πλακός την Αγίαν Παρασκευήν και τον Άγιον Σπυρίδωνα, καθόσον ο ναός πανηγυρίζει την 26η Ιουλίου και την 12η Δεκεμβρίου.
Την 10η Δεκεμβρίου 1836 το ανάγλυφον ήτο έτοιμον, οπότε ενεφανίσθη σώμα άτακτον Ζειμπέκιδων εις τον τόπον, ο αρχηγός του οποίου μαθών ότι κατεσκευάσθη τοιούτον έργον όπως καλλωπίση τον ναόν, διέταξε και εθανατώθη ο εις εκ των δύο τεχνιτών, το δε ανάγλυφον να εξαφανισθή. Αλλ' ο άγριος και φανατικός μουσουλμάνος δεν ηρκέσθη εις τούτο, αλλά διέταξε και εκρεμάσθησαν και τρεις προύχοντες της Ρετσάνης, εις εκ των οποίων ελέγετο Σανδάς, των δε ετέρων τα ονόματα διέφευγον την μνήμην του αφηγητού Αχ. Ναννού.
Και το μεν ανάγλυφον κατεχώσθη υπό τα θεμέλια σώον και ακέραιον χρησιμοποιηθέν ως οικοδομήσιμος ύλη. Δεν φαίνεται τούτο όμως βέβαιον ότι υπήρξεν αίτιον του θανάτου των τριών προυχόντων, διότι, αν συνέβαινε τούτο, έπρεπε να θανατωθώσι και οι αφιερώσαντες αυτό εις τον ναόν. Πιθανώτερον είναι ότι έπεσαν θύματα ραδιούργων καιροφυλακτούντων να εξοντώσουν αυτούς διά να υψωθώσιν εκείνοι.
Οι ποιήσαντες το ανάγλυφον ελέγοντο Μαστοροβασίλης και Μαστοροκώστας, άδηλον ποίος εξ αυτών εθανατώθη. Το έργον αυτών παριστά δεξιά μεν την Αγ. Παρασκευήν, αριστερά δε τον Αγ. Σπυρίδωνα. Η εκ λευκού μαρμάρου πλάξ έχει πάχος 5 εκατοστά, ύψος δύο σπιθαμών, μήκος τριών και ημίσεως. Οι άγιοι χωρίζονται απ' αλλήλους διά κιονίσκου, ύψους μιάς σπιθαμής και πέντε δακτύλων. Επί του κιονίσκου παρίσταται εξαπτέρυγον Σεραφείμ. Τα πλαίσια εντός των οποίων εικονίζονται οι άγιοι, προς τα άνω είναι αψιδωτόν εις τρόπον, ώστε εκάστη αψίς, ή καμπύλη, θλάται επιχαρίτως εις τρία σημεία εξίσου απέχοντα αλλήλων.
Άνωθεν και δεξιά της μιάς αψίδος παρίσταται Άγγελος κρατών στέφανον και εκτείνων την χείραν όπως στεφανώση την παρθενομάρτυρα Παρασκευήν. Άνωθεν δε και αριστερά της άλλης αψίδος και του Αγ. Σπυρίδωνος παρίσταται δικέφαλος αετός φέρων επί των δύο κεφαλών του στέμματα μικρά, εν τω μέσω δε και ολίγον υπεράνω αυτών εν μεγαλύτερον στέμμα με σταυρόν κάτωθεν του Αγ. Σπυρίδωνος είναι γεγλυμμένα τα ονόματα των δύο αφιερωτών Ιωάννου Ναννού και Ιωάννου Δημητρίου Ιωάννου και η χρονολογία 1836 Δεκεμ. 10. Κάτωθι δε της Αγ. Παρασκευής τα ονόματα του τρίτου αφιερωτού Γεωργίου προσκυνητού και των δύο γλυπτών Μαστοροβασίλη και Μαστοροκώστα. Σήμερον το ανάγλυφον τούτο κοσμεί την ανατολικήν πλευράν του ναού...».
Εν Ρετσάνη Ιούνιος 1930
Θ. Χατζημιχάλης.
* Ο κ. Γιάννης Μανίκας είναι ιστοριοδίφης και μέλος της Ομάδας Ιστορικής Έρευνας Δήμου Αγιάς «Δ. Αγραφιώτης»
