Οι χρόνοι των συνταρακτικών γεγονότων του απελευθερωτικού αγώνα των «Ραγιάδων» για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, με κορύφωση την επανάσταση του 1821, συνιστούν ιδιαίτερη ιστορική περίοδο. Περίοδο, η οποία θεωρείται ταραγμένη, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, για βαθύτερη διερεύνηση, πληρέστερη κατανόηση, δικαιότερη αποτίμηση της αξίας ή απαξίας των ποικίλων ενεργημάτων, τα οποία έλαβαν χώρα κατά τη διάρκειά της.
Είναι αναμφίβολο ότι η επανάσταση του 1821 αποτελεί γεγονός μεγίστης σπουδαιότητας όχι μόνο της ελληνικής, αλλά και της ευρωπαϊκής ιστορίας. Τα γεγονότα τα οποία την καθορίζουν δε συνιστούν απλώς μία εξέγερση. Ενέχουν τον χαρακτήρα καταλυτικού ξεσηκωμού ενός λαού για απελευθερωτική πορεία. Η επανάσταση του 1821, ανταποκρίνεται απόλυτα σ’ αυτό το περιεχόμενο, το οποίο προσέδωσε στη λέξη το 1789 o Dela Rasfauceux όταν απευθυνόμενος στον Λουδοβίκο ΙΣΤ’ είπε τα περίφημα λόγια: «Όχι Μεγαλειότατε. Αυτό δεν είναι εξέγερση, είναι επανάσταση». Και έβαλε έτσι θεμέλια για λεπτότατη εννοιολογική διαφοροποίηση των δύο όρων.
Ασφαλώς οι επαναστάσεις δεν δημιουργούνται εκ του μηδενός. Έχουν αιτίες. Δημιουργούν και επιταχύνουν διαδικασίες. Αποτελούν απόληξη άλλων μεγάλων διεργασιών, οι οποίες συντελούνται στην ευρύτερη κοινωνική πραγματικότητα. Και η επανάσταση του 1821 είχε αίτια. Δημιουργήθηκε σαν αποτέλεσμα και έκφραση αποφασιστικής αντίδρασης εντός λαού, για τις μακροχρόνιες ανελεύθερες συνθήκες διαβίωσής του. Εκδηλώθηκε με ασίγαστο πόθο απαλλαγής από τη θλιβερότητα της μίζερης ζωής, της γεμάτης στερήσεις, ταπεινώσεις, εξευτελισμούς. Πλημμύρισε από τη φλογερή της ψυχής επιθυμία για ξεσηκωμό. Και λειτούργησε σαν κατασταλαγμένη απόφαση συνείδησης για τον «υπέρ πάντων» αγώνα, για «λευτεριά ή για θάνατο».
Τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας, διαποτισμένα από την πνευματική αύρα του Ρήγα Φερραίου, εμφύσησαν απελευθερωτικές ιδέες σε νευραλγικά σημεία, όχι μόνο της χώρας αλλά ολοκλήρων των Βαλκανίων. Ιδέες εμποτισμένες από τα διακηρύγματα, τη φιλοσοφία της γαλλικής επανάστασης.
Βαθμιαία το κίνημα γιγαντώθηκε. Η σπίθα μετατράπηκε σε φλόγα. Φλόγιζε ψυχές! Φέγγιζε πνεύματα και συνειδήσεις. Άνθρωποι όλων σχεδόν των κοινωνικών στρωμάτων ξεσηκώθηκαν για τον υπέρτατο αγώνα.. Φτωχοί ημιμαθείς αγρότες και κτηνοτρόφοι, έμποροι, ναυτικοί.
Ο αγώνας απέβη άνισος και δυσχερής. Αντιζηλίες, ιδιοτελή συμφέροντα για εξουσία και χρήμα, υπονομεύσεις αναφύονταν κατά τη διάρκεια συντονισμού των απελευθερωτικών επιχειρήσεων και έριχναν βαριά τη σκιά τους στη συνολική προσπάθεια. Δυστυχώς, συμπεριφορές τέτοιου είδους ήταν οικείες στην ιστορία της ανθρωπότητας. Και οφείλονται ίσως σε ασυνείδητη ή ενσυνείδητη ύπαρξη υπερβολικής αλαζονικής αυτοεκτίμησης στις ανθρώπινες ψυχοσυνθέσεις. Η «αντικειμενικότητα» ενέχει εξ ορισμού, στοιχεία «υποκειμενικότητας». Γεγονός που συντελεί σε εκτιμήσεις εκ διαμέτρου αντίθετες για το καθολικά αποδεχόμενο, σαν ωφέλιμο και συμφέρον. Εξάλλου, ο «Παρτικιουλαρισμός», όπως χλευαστικά παραφράζονταν ο όρος, δηλαδή σαν δημιουργία και εκμετάλλευση καταστάσεων για ιδιοτελή συμφέροντα (για πάρτη μου), δεν ήταν φαινόμενο της επανάστασης μόνο. Είναι στοιχείο παγκόσμιας και διαχρονικής εμβέλειας και ίσως εγγενές χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης.
Παρ’ όλα αυτά η προσπάθεια άμβλυνσης των αναφυομένων δυσκολιών, μέσα από το στέρεο ιδεολογικό υπόβαθρο, από το οποίο αναδύθηκε ο αναγεννώμενος ελληνισμός, καρποφόρησε. Πολλοί παράγοντες συνετέλεσαν στη βαθμιαία ανέλιξη του υπόδουλου γένους στην κλίμακα της οικονομικής, κοινωνικής και πνευματικής προόδου. Οι αφανέστεροι απ’ αυτούς είχαν βαθύτερες ρίζες. Ποτίζονταν από υποχθόνια ρεύματα που είχαν μακρινές πηγές και κυλούσαν αργά, αλλά σταθερά στον διάβα των αιώνων. Παράδοση, προγονική κληρονομιά, ιστορική συνέχεια, εθνική συνείδηση, ήταν στοιχεία τα οποία μέσα από τις πνευματικές αναλύσεις των «καλαμαράδων» ή «λογιωτάτων» συγκρότησαν βαθμιαία την «ιντελιγκέντσια» του Έθνους και άσκησαν επίδραση βαθειά. Έτσι αγώνες σκληροί ξέσπασαν. Μάχες αδυσώπητα μαίνονταν. Αίμα άφθονο ελληνικό χυνόταν για να ποτιστεί το νεοφύτευτο δένδρο της λευτεριάς. Ανιδιοτελείς ή όχι επεμβάσεις μεγάλων δυνάμεων ενεργοποιήθηκαν για λύση του «ελληνικού ζητήματος». Φιλελληνικές οργανώσεις συντονίστηκαν για δημιουργία κράτους νεοελληνικού σαν συνέχεια εκείνης της πληθυσμιακής κοινότητας, η οποία τον 10ο μ.Χ. αιώνα ονομαζόταν γένος των Ρωμαίων - Ρωμιών. Διπλωματικές επαφές μερίμνησαν για σύσταση έθνους, στο οποίο συγχωνεύτηκαν λαότητες της Μικράς Ασίας, Βλάχοι, Φράγκοι, Αρβανιτάδες, μέσα στην πλειονότητα του ελληνικού στοιχείου.
Βεβαίως, ο βηματισμός της Ιστορίας πάντα είναι ανεξέλεγκτος και απρόβλεπτος. Είτε με άλματα προς τα εμπρός, είτε με ελιγμούς, με επιταχύνσεις ή επιβραδύνσεις, με μεγάλα ή μικρά βήματα, με αναστολές, με τόλμη ή ατολμία, συνεχίζει να κινείται. Και συμπαρασύρει στην πορεία του την ανθρωπότητα. Σ’ αυτήν ακριβώς τη δυναμική του βηματισμού της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου οφείλει την ύπαρξη, τη μεγαλοσύνη και τη δόξα του το γεγονός της εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης του 1821.
Από την Αριστέα Κωστίμπα-Βαλιώτου
