Το σχολείο από συστημική άποψη

Από τον Αθανάσιο Β. Ραούλη

Mία από τις πλέον σύγχρονες-αποδεκτές θεωρίες στον χώρο των επιστημών της Ανθρώπινης Συμπεριφοράς είναι η Θεωρία των Συστημάτων (Systems Theory). Βάσει της θεωρίας αυτής που προσπαθεί να συλλάβει και να ερμηνεύσει συμπεριφορές από όλα τα συστήματα

(βιολογικά, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, τεχνικά) το πιο πολύπλοκο-δυναμικό σύστημα είναι το σύστημα «άνθρωπος». Αυτό, γιατί ο άνθρωπος εμφανίζεται με μοναδικότητα και με μία αξιοθαύμαστη δυναμική συμπεριφορά που συνίσταται σε μία πολυμορφία-ποικιλία θέσεων, ρόλων, στάσεων, προτεραιοτήτων. Ακόμα και σήμερα μετά από τόσες επιστημονικές κοσμογονίες παραμένει στο σύνολό της ανεξιχνίαστη, ανεξήγητη, αστάθμητη, ατερμάτιστη. Στόχος της γραφής αυτής είναι να παρουσιάσουμε συνοπτικά τη θεωρία αυτή και να την περάσουμε στη δυναμική των κοινωνικών ομάδων και κύρια στο σημερινό «κυκλωμένο» σχολείο από μία πανσπερμία συστημάτων.
Ως σύστημα χαρακτηρίζεται μία ενιαία ολότητα με καθορισμένη συμπεριφορά αποτελούμενη από υποσυστήματα και στοιχεία που βρίσκονται σε δυναμική αλληλεξάρτηση μεταξύ τους. Τα συστήματα εμφανίζουν ομοιότητες τόσο ως προς τη δομή όσο και ως προς τον τρόπο λειτουργίας. Τα δε χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα είναι: βαθμός ανοικτότητας, δυναμικότητα, πολυπλοκότητα, τελεολογική συμπεριφορά (αποβλέπουσα σε σκοπό), προσαρμοστικότητα. Κάθε σύστημα δρα σε ένα περιβάλλον και υπάρχει πάντοτε ένας βαθμός αλληλεξάρτησης. Έτσι έχουμε συστήματα περισσότερο ή λιγότερο ανοικτά. Στα ανοικτά συστήματα η σχέση αλληλεξάρτησης-αλληλεπίδρασης εκδηλώνεται με τη λήψη εισροών από το περιβάλλον (μέσα, πληροφορίες, επιδράσεις) ως και με την παροχή προς το περιβάλλον διαφόρων εκροών (έργο, υπηρεσίες, αντιδράσεις). Παράδειγμα ενός συστήματος με υψηλό βαθμό πολυπλοκότητας είναι η λειτουργία του εγκεφάλου.
Στον κοινωνικό χώρο παράλληλα με τις τυπικές ομάδες με καθορισμένη οργάνωση, δομή, ιεραρχία και σκοπό σχηματίζονται και άτυπες ομάδες, που δημιουργούνται για να ικανοποιήσουν ανάγκες των μελών τους που δεν ικανοποιούνται στις αντίστοιχες τυπικές λόγω απόρριψής τους. Η άτυπη ομάδα, όπως και η τυπική, διαθέτει οργανωτική δομή, ιεραρχία, κανόνες. Τα μέλη μιας άτυπης ομάδας έχουν μία γρήγορη αντίληψη των πραγμάτων, επικοινωνούν με δικό τους κώδικα και η πληροφορία τους προτιμάται. Ένας φοιτητής που θέλει να αποφασίσει για την επιλογή ενός μαθήματος θα προτιμήσει την πληροφορία από έναν φοιτητή που πήρε το μάθημα (άτυπη πληροφόρηση) από τις ανακοινώσεις της σχολής (τυπική πληροφόρηση). Ενδεικτικά αναφέρουμε αντιπαράθεση τυπικών και άτυπων οργανώσεων: σχολείο-ομάδες μαθητών στα διαλείμματα, ποδοσφαιρική ομάδα-κλίκες στη διοίκηση και στους παίκτες, συνδικαλιστικές οργανώσεις-κλειστά κυκλώματα, πολιτικά κόμματα-παρασκηνιακές διαβουλεύσεις.
Η σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ ενός δημοκρατικού-ανοικτού σχολείου και κοινωνίας μέσω του μηχανισμού προσαρμογής (feedbank) είναι μεγάλη και στην προσπάθειά του να ανταποκριθεί στις σημερινές συνθήκες δέχεται επιδράσεις πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές, ψηφιακής τεχνολογίας κ.ά. Οι μαθητές στο σχολείο εντάσσονται σε μία τυπική ομάδα-τάξη καθώς μπορούν να ενταχθούν και σε άλλες τυπικές ομάδες (ξένες γλώσσες, αθλητικές ενώσεις, σχολές χορού και μουσικής κ.ά.) αλλά και σε άτυπες ομάδες που σχηματίζουν π.χ. στα διαλείμματα, στην τάξη όταν απουσιάζει ο δάσκαλος, στα παιχνίδια και διάφορα σπορ αλλά μερικές φορές και για bullying. Όλες αυτές οι σχολικές και εξωσχολικές τυπικές και άτυπες ομάδες ανήκουν στο κοινωνικό περιβάλλον-υπερσύστημα. Μαθητές-διαφορετικά άτομα-διαφορετικές ψυχοφυσικές δομές προερχόμενοι από διαφορετικές οικογένειες (γονείς διαφορετικής μόρφωσης και οικονομικής ευρωστίας, διαφορετικών πεποιθήσεων και στάσεων ζωής κ.ά.) οφείλουν να προσαρμοστούν στο σχολείο και ειδικότερα στην οργανωτική δομή της τάξης με τη βοήθεια του δασκάλου-καθοδηγητή-εξισορροπιστή.
Συνήθως οι απορριπτόμενοι μαθητές από τους συμμαθητές τους ορμώμενοι από την κοινή ανάγκη αναγνώρισης και αποδοχής σχηματίζουν τις δικές τους ομάδες. Υπάρχουν και μαθητές με ιδιομορφίες στον χαρακτήρα τους που δεν συμμετέχουν σε καμιά σχολική άτυπη ομάδα-έστω ήπιας μορφής- και στέκουν μονήρεις στους ελεύθερους χρόνους. Κρίνεται αναγκαίο ο δάσκαλος να παρακολουθεί με διακριτικότητα τις σχέσεις μεταξύ των μαθητών. Όπως απαραίτητη είναι η ενημέρωση του δασκάλου για τις πάσης φύσεως συμμετοχές των μαθητών προκειμένου και έγκαιρα να προγραμματίζει την αντισταθμιστική αγωγή. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που σε άτυπες ομάδες δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και κυρίως τριτοβάθμιας παρεισφρέουν μέλη διαφόρων περιθωριακών συμμοριών που παροτρύνουν και προωθούν βιαιοπραγίες, καταλήψεις, συναθροίσεις, διαδηλώσεις, συλλαλητήρια, ναρκωτικά, κακόβουλες-ανυποψίαστες γνωριμίες μέσω social media, πραγματικά φυτώρια παραβατικών δράσεων.
Δύσκολες εποχές γενικά για την εκπαίδευση και τον εκπαιδευτικό σε αυτό το τοξικό περιβάλλον που σχεδόν όλα τείνουν να αποδομηθούν και να εξαχρειωθούν. Το χρέος της πολιτείας είναι να τους διαθέτει τα αναγκαία μέσα καθώς και ένα επικαιροποιημένο- αποτελεσματικό νομικό πλαίσιο διοίκησης σχολικών μονάδων ώστε η διακανονιστική τους παρέμβαση να έχει καλό απολογισμό ιδιαίτερα σήμερα που πρότυπα που προβάλλονται στο σχολείο (αξίες, στάσεις, αρετές) δεν τα βρίσκει ο μαθητής στη ζωή και απογοητευμένος οδηγείται σε εμμονικές αρνήσεις και το σχολείο μοιραία χάνει την αξιοπιστία του και αποδυναμώνεται. Σε κάθε περίπτωση το σχολείο οφείλει να δίνει τον αγώνα του και όταν πρόκειται για πανανθρώπινες αξίες (ειρήνη, ελευθερία, δικαιώματα, συμφιλίωση, ανθρώπινη και εθνική αξιοπρέπεια, θέματα ηθικής) πρέπει να πρωτοστατεί. Όπως πρέπει να σηκώνει το ανάστημά του σε φαινόμενα που αμαυρώνουν και δηλητηριάζουν την κοινωνική ζωή μας. Μόνο έτσι θα προετοιμάζει ανθρώπους για υγιή κοινωνική ολοκλήρωση και το ίδιο «κυματοθραύστης» σε κάθε λαίλαπα θα κρατεί ψηλά το νόημα της ύπαρξής μας.
*Ο κ. Αθανάσιος Ραούλης είναι τ. περιφερειακός δ/ντής Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης Θεσσαλίας.