Το μέτρο αξιολόγησης της δημοκρατίας

Από τον Βασίλη Τακτικό,
δημοσιογράφο και συγγραφέα

Για τη δημοκρατία όσο και να φαίνεται παράδοξο δεν υπάρχει μια ολοκληρωμένη καθολική θεωρία για όλες τις πτυχές που την καθορίζουν. Υπάρχει θεωρία για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, θεωρία για τη σοσιαλδημοκρατία και ο δημοκρατικός

συγκεντρωτισμός για την Αριστερά. Αυτές όμως οι θεωρίες αποδεικνύονται μονοδιάστατες και ελλιπείς για να ερμηνεύσουν το όλον και τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Αυτός που θέλει να δει την πορεία των πολιτικών εξελίξεων σε σχέση με τη δημοκρατία θα δυσκολευτεί πολύ να βρει ένα κοινό μέτρο αρχών και αξιολόγησης.
Αν θέλουμε ένα μέτρο, τότε το μέτρο αξιολόγησης της δημοκρατίας, είναι ο περιορισμός της ολιγαρχίας δηλαδή το αντίθετό της. Κι αυτό συμβαίνει σ’ όλη την ιστορία της από τη στιγμή της γέννησής της στην Αρχαία Αθήνα. Από τότε υπάρχει ένας αδιάκοπος πόλεμος, αλλά και συμβιβασμοί ταξικής συνεργασίας, όπως συμβαίνει και σήμερα στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Στην ουσία αυτό που έχουμε πρόκειται για ένα μείγμα συγκεντρωτικής εξουσίας της οικονομικής ολιγαρχίας και δημοκρατικών ατομικών ελευθεριών. Οι πολίτες εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους, αλλά προφανώς δεν κυβερνά ο λαός, απλά έχουν τη δυνατότητα ν΄ αλλάξουν τους κυβερνήτες κάθε τέσσερα χρόνια. Με αυτή την αφαίρεση έχουμε κατ΄ ευφημισμό δημοκρατία η οποία δοκιμάζεται σήμερα. Η φιλελεύθερη δημοκρατία που χαρακτηρίζεται από τον κοινοβουλευτισμό είναι ακριβώς αυτό το μίγμα οικονομικής ολιγαρχίας και ατομικών δικαιωμάτων με σαφείς αποστάσεις από τον ολοκληρωτισμό. Ιστορικά ο κοινοβουλευτισμός συγκρούστηκε με τον ολοκληρωτισμό και νίκησε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έτσι υπάρχει πάντα μια διαχωριστική γραμμή. Αυτή τη σημασία υπερασπίζεται θεωρητικά ο μεγάλος διανοητής Καρλ Πόπερ , ενώ συγχρόνως είναι θεωρητικός της ανοιχτής κοινωνίας και των δημοκρατικών αρχών.
 Η φιλελεύθερη θεωρία του Πόπερ απαιτεί πριν απ’ όλα την τιθάσευση της εξουσίας, την άρνηση του δογματισμού και τα ολοκληρωτικά πολιτικά του υποστυλώματα. Και απαιτεί από αυτούς που ασκούν εξουσία σε μια δημοκρατία, να λογοδοτούν για τα έργα τους και την πολιτική τους: ακριβώς όπως απαιτεί η ποπεριανή επιστημολογία από κάθε επιστημονική θεωρία να δίνει λόγο, να ελέγχεται για αυτά που εξαγγέλλει. Το ερώτημα είναι βέβαια σε ποιον θα δίνει λόγο αφού δεν μπορεί να δίνει απευθείας στο λαό; Στο κοινοβούλιο προφανώς.
Το κοινοβούλιο δεν εκφράζει όμως υποχρεωτικά την κοινωνία όπως λέει ο καθηγητής Γιώργος Κοντογιώργης. Τι λέει το Σύνταγμα; Ο βουλευτής πολιτεύεται σύμφωνα με τη συνείδησή του, ίσως και σύμφωνα με τα συμφέροντά του, όχι σύμφωνα με τη βούληση όσων τον ψήφισαν. Και εντέλει τι κάνει ο βουλευτής; Εκχωρεί την ψήφο του στη βούληση του αρχηγού του κόμματός του, προκειμένου να μακροημερεύσει στην πολιτική.
Αν ο βουλευτής εκπροσωπούσε τους ψηφοφόρους του θα έπρεπε να πηγαίνει να τους δίνει λογαριασμό και οι ψηφοφόροι να του δίνουν εντολές. Αυτός που παίρνει εντολές δεν μπορεί να αποφασίζει εκείνος τι θέλει ο ψηφοφόρος. Αν η κοινωνία ερωτάτο, θα είχαμε άραγε το ίδιο μείγμα πολιτικής;
Ο Κ. Καστοριάδης το πάει πιο μακριά. Δημοκρατία λέει σήμερα δεν υπάρχει πουθενά. Υπάρχουν το πολύ φιλελεύθερες ολιγαρχίες σε ορισμένες χώρες σχετικά προνομιούχες της δύσης. Μιλούν συνεχώς για τη δημοκρατία στη Δύση. Στην πραγματικότητα, αυτή η δημοκρατία ισοδυναμεί με αυτό που κάθε κλασικός φιλόσοφος θα αποκαλούσε ολιγαρχία, φιλελεύθερη έστω.
Φυσικά υπάρχουν οι φιλελεύθερες πλευρές αυτού του ολιγαρχικού καθεστώτος, υπάρχουν ορισμένα δικαιώματα των ανθρώπων και των πολιτών, υπάρχει ένας λεγόμενος ελεύθερος τύπος. Με δεδομένη την οικολογική κρίση, την ακραία ανισότητα της κατανομής των πόρων μεταξύ πλουσίων και φτωχών χωρών, την απόλυτη σχεδόν αδυναμία να συνεχίσει το σύστημα τη σημερινή του πορεία σημειώνει πριν 25 χρόνια.
Η κυρίαρχη όμως πολιτική αντίληψη έχει ταυτίσει το μέλλον του καπιταλισμού με τη δημοκρατία. Το παρουσιάζουν έτσι που όταν βήχει ο καπιταλισμός έχει πυρετό η δημοκρατία. Μ’ αυτό το πνεύμα οι οικονομικές και πολιτικές ελίτ αποφεύγουν να μιλούν για τα βαθιά αίτια της οικονομικής κρίσης και αρέσκονται να μιλούν για την κρίση της δημοκρατίας. Μ΄αυτό τον τρόπο λειτουργούσε πάντα η οικονομική ολιγαρχία παραπλανητικά. Όταν δεν ασκούσε βία για τη διατήρηση της εξουσίας και ήθελε τη συναίνεση, δημιουργούσε την πλάνη ότι νοιάζεται για τη δημοκρατία την οποία θέλουν οι πολλοί. Έτσι δημιουργείται ιστορικά το προσωπείο της τυπικής δημοκρατίας που πίσω βρίσκονται οι ολιγαρχίες.
Σήμερα που το οικονομικό σύστημα βρίσκεται σε βαθιά κρίση οι απολογητές του βγαίνουν και μας λένε ότι ανησυχούν για τη δημοκρατία και βέβαια δεν είναι άλλοι από αυτούς «καπελώνουν» τη δημοκρατία.
Oι διακυμάνσεις όμως και οι αντινομίες του καπιταλιστικού συστήματος δεν αντανακλούν πάντα αρνητικά στο επίπεδο της δημοκρατίας. Οι επιδράσεις είναι σχετικές. Δημοκρατία υπήρξε πριν τον Καπιταλισμό και ενδεχομένως θα υπάρξει και μετά απ’ αυτόν. Μια οικονομική κρίση για παράδειγμα μπορεί να ενδυναμώσει το αίτημα για εκδημοκρατισμό και μεταρρυθμίσεις. Βλέπε αυτή τη στιγμή την Ε.Ε. πώς ενισχύεται η συνεργασία και αλληλεγγύη μεταξύ των χωρών μετά την πανδημία και την οικονομική κρίση. Η ταύτιση επομένως καπιταλισμού και δημοκρατίας είναι αυθαίρετη και λίαν απατηλός δρόμος. Μια κρίση μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή, μπορεί όμως να αλλάξει άρδην την πολιτική ατζέντα και να ενισχύσει την τάση του εκδημοκρατισμού.
Η ιστορική διαδρομή μας δείχνει ότι η δημοκρατία δεν ορίζεται αποκλειστικά από την ελεύθερη αγορά, αλλά από το κοινωνικό συμβόλαιο, το κοινωνικό δίκαιο και το αίτημα για πολιτική ισότητα απέναντι στην ολιγαρχία. Ένας πολίτης, μία ψήφος. Η τωρινή κρίση έρχεται να μας θυμίσει αυτή τη βασική αλήθεια.
Σήμερα η αιωνιότητα της φιλελεύθερης εκδοχής του κυρίαρχου συστήματος κλονίζεται. Η Κίνα δείχνει μια άλλη εκδοχή του πετυχημένου κρατικού καπιταλισμού χωρίς κοινοβουλευτισμό.
Στο τέλος του 20ού αιώνα, ο Φουκουγιάμα προέβλεψε ότι η δημοκρατική πολιτική, οι φιλελεύθερες αρχές, το κράτος δικαίου και ο καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς «αναπόφευκτα» θα κατακτούσαν τον κόσμο. Σήμερα αυτή η οπτική διαψεύδεται από τα γεγονότα. Έτσι, μετά την κατάρρευση του φασισμού και του κομμουνισμού, και ο φιλελευθερισμός τώρα βρίσκεται κι αυτός σε αδιέξοδο.
Αντίθετα ο συγγραφέας Άλβιν Τόφλερ του «τρίτου κύματος», με τα μπεστ σέλερ που περιλαμβάνει το «Future Shock», το «The Third Wave» και το «Powershift», μας δείχνει πώς αλλάζουν οι κώδικες στη ζωή στην εργασία, την παραγωγή και τον πολιτισμό. Το πέρασμα από το δεύτερο κύμα πολιτισμού που ταυτίζεται με τη βιομηχανική εποχή και τον συγκεντρωτισμό της εξουσίας, στο τρίτο κύμα πολιτισμού που έχουμε μπροστά μας και χαρακτηρίζεται από οριζόντιο συνεργατικό πνεύμα της κοινωνικής οικονομίας. Ο Άλβιν Τόφλερ συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυφαίους φουτουριστές της σύγχρονης εποχής που σαράντα χρόνια μετά επαληθεύονται από το πράσινο κύμα και την ανάγκη τοπικής αλλά και πλανητικής συνεργασίας.
Εν κατακλείδι η μονιστική αντίληψη στη θεωρία δεν ταιριάζει στη δημοκρατία. Ο όρος «μονισμός» χαρακτηρίζει, ως γνωστόν, κάθε κοσμοθεωρία που υποστηρίζει τη δημιουργία του κόσμου από μια αρχή, που θα μπορούσε να είναι πνευματική ή υλική.
Ο φιλευθερισμός και σοσιαλισμός ως ιδεολογίες υποστήριξαν μονιστικές θεωρίες.
Η δημοκρατία δεν προέρχεται από μια τέτοια αρχή, αλλά από την ανθρώπινη εμπειρία και δοκιμασία και επαληθεύεται από τα συγκριτικά καλύτερα αποτελέσματά της. Η δημοκρατία στη θεωρία είναι σχετικισμός. Διάλογος, αντιπαράθεση με την ολιγαρχία και δημιουργική ενότητα των αντιθέτων μέσα στο σύνολο της κοινωνίας.
Ο εκδημοκρατισμός των πάντων είναι σήμερα η απάντηση στην οικονομική κρίση, αλλά και στην κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας του φιλελευθερισμού. Ο εκδημοκρατισμός της δικαιοσύνης, ο εκδημοκρατισμός των πόρων, της ενέργειας, του περιβάλλοντος, της παιδείας, της υγείας και του πολιτισμού.