Η αντίσταση, που ισοδυναμούσε με νίκη, των «ισχνών» ελληνικών δυνάμεων στις Θερμοπύλες και ο θρίαμβος των ελληνικών πλοίων στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.) που ακολούθησε, διέσωσαν την Ελλάδα (τις ελληνικές πόλεις-κράτη), αλλά και την Ευρώπη από τον εκβαρβαρισμό και την παρακμή. Τα μεταγενέστερα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού έχουν την αφετηρία τους στη χρονιά αυτή, που σημάδευσε την αρχαία ελληνική ιστορία. Η ιστορική διαδρομή είναι λίγο-πολύ γνωστή: μετά τη μακροχρόνια παρένθεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η πτώση του ελληνικότατου Βυζαντίου στους Οθωμανούς σήμανε ταυτόχρονα, μέσω των βυζαντινών λογίων που εγκαταστάθηκαν στην Εσπερία, τη διάχυση των αξιών της κλασικής εποχής στα αναδυόμενα κράτη της Δύσης.
Στα νάματα της κλασικής αρχαιότητας, η οποία έθεσε σε πρώτο πλάνο τον άνθρωπο και τις ανάγκες του, αναβαπτίστηκε η Ευρώπη την περίοδο της Αναγέννησης (15ο-16ο αιώνα), αξίες που δεν απεμπόλησε καθ’ όλη την ιστορική της πορεία. Τι θα είχε συμβεί όμως εάν οι Περσικοί Πόλεμοι δεν είχαν ευνοϊκή έκβαση για τους Έλληνες; Εάν δηλαδή οι Έλληνες δεν κατάφερναν να ανατρέψουν στα πεδία των μαχών τα σε βάρος τους αριθμητικά δεδομένα που οδήγησαν, είναι αλήθεια, αρκετές ελληνικές πόλεις στο να δώσουν «γη και ύδωρ» στον Πέρση εισβολέα; Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Πέρσες, ήδη από την εποχή του Δαρείου, πατέρα του Ξέρξη, είχαν δημιουργήσει προγεφυρώματα στη Βαλκανική, νότια του Δούναβη, και ετοιμάζονταν για μεγαλύτερη επέκταση προς δυσμάς.
Η απάντηση στο παραπάνω υποθετικό ερώτημα προκύπτει αβίαστα. Προφανώς το πλήγμα στην εικόνα της γηραιάς ηπείρου, όπως την αντικρίζουμε σήμερα, θα ήταν ανεπανόρθωτο. Στη θέση της σημερινής Ευρώπης, της Ευρώπης της δημοκρατίας, του ανθρωπισμού, της ισότητας των λαών, της ελευθερίας, της προόδου στις επιστήμες, τα γράμματα και τις τέχνες, θα είχε εγερθεί ένας καινούργιος κόσμος: αυτός της «βαρβαρότητας» στα ήθη και τα έθιμα, της άνευ όρων υποταγής στη θέληση του απόλυτου μονάρχη, της νωχελικότητας του πνεύματος, των δεισιδαιμονιών και προκαταλήψεων. Ένας «σκοτεινός κόσμος» ανελευθερίας και καταπίεσης. Ωστόσο, εκτός από τη δημιουργική πνοή που προσέδωσε στον ευρωπαϊκό πολιτισμό το πνευματικό κίνημα της Αναγέννησης, τυχόν επικράτηση των περσικών όπλων στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και λίγο αργότερα στις Πλαταιές και στη Μυκάλη, θα στερούσε από τους κατοίκους της τις διακηρύξεις των οπαδών του Διαφωτισμού, η ενσάρκωση των οποίων οδήγησε σταδιακά στη δημιουργία των σύγχρονων ευρωπαϊκών δημοκρατιών. Από την άλλη πλευρά, οι σύγχρονες δημοκρατίες, αφού γλίτωσαν τελικά από την επέλαση του ασιατικού δεσποτισμού χάρη στην ανδρεία των Ελλήνων, και έγιναν στη συνέχεια «καλοί κοινωνοί» των αξιών της κλασικής αρχαιότητας και του ελληνικού πολιτισμού, οφείλουν να συνειδητοποιήσουν σε ποια κατεύθυνση βαδίζουν σήμερα. Μήπως, τελικά, έχουν λησμονήσει τις ρίζες του ευρωπαϊκού πολιτισμού και δεν δείχνουν έμπρακτα σημάδια ανθρωπισμού και αλληλεγγύης προς τα λιγότερο ισχυρά μέλη του ευρωπαϊκού εποικοδομήματος, και μάλιστα προς αυτούς που στο απώτερο παρελθόν απέτρεψαν την επιβολή του «σκότους»;
Στη δύσκολη, λοιπόν, συγκυρία που βιώνει σήμερα η ευρωπαϊκή ήπειρος και εξαιτίας της πανδημίας του κορονοϊού, τα κράτη της οφείλουν να μην ξεχνούν, αλλά κυρίως να αποδεικνύουν με πράξεις, ότι ο ανθρωπισμός συνεχίζει να αποτελεί ενοποιητικό στοιχείο της ευρωπαϊκής ταυτότητας συνυφασμένο με την ιδιότητα του Ευρωπαίου πολίτη. Το αιγαιοπελαγίτικο φως, λοιπόν, που δεν κατάφεραν να σβήσουν οι βαρβαρικές ορδές του αλαζόνα Πέρση βασιλιά 2.500 χρόνια πριν, συνεχίζει ανέσπερο την πορεία του προς τον ευρωπαϊκό βορρά διαμέσου των αιώνων. Στο διάβα του φωτίζει και νουθετεί τους λαούς της Ευρώπης να μην απεμπολούν τις αξίες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ανθρωπιάς και της ισότητας με τις οποίες γαλουχήθηκαν και διέπρεψαν.
Από τον Βασίλη Πλατή,
φιλόλογο-Δρ. Ιστορίας Α.Π.Θ.
