φέρνοντας στο σήμερα κάτι που στο παρελθόν έμοιαζε αδύνατο. Δηλαδή, τη συμμετοχική εμπειρία στο παρόν σε ακολουθίες του Όρθρου και του Εσπερινού, σαν να βρίσκεσαι στην Αγία Σοφία της βυζαντινής εποχής.
Η τουρκική πρόκληση συνεχίζει να παραχαράσσει την ιστορικότητα του μνημονικού Πνεύματος που αντανακλάται στην Αγία Σοφία. Η άλωση της Πόλης μπορεί να είναι κτήση των κτιστών όμως δεν είναι κατάκτηση του Πνεύματος της Αλήθειας που κόσμησε την τέχνη και τον πολιτισμό. Δεν κατακτιέται η «Αγία Σοφία» διότι εδραιώθηκε και ήταν έμπνευση από την αιτιώδη προτέρα αρχή της. «Προτέρα πάντων έκτισται σοφία και σύνεσις φρονήσεως εξ αιώνος» (Σοφία Σειράχ 1, 4). Επομένως είναι αιώνιο σύμβολο που διαιωνίζει και σαρκώνει την πίστη στη σοφία που υπάρχει προ όλων των πραγμάτων και συμβολίζεται αιώνια σ’ αυτόν τον Ναό. Αυτή η πνευματική εμπειρία αιώνων έχει αποτυπωθεί στους τοίχους και τα ψηφιδωτά που εικονίζουν τον Χριστό, την Παναγία και τους Αγίους. Η Αγία Σοφία δεν αποτελεί άψυχο μνημείο αφού αναπαράγει την αιώνια Αλήθεια πάνω στην οποία κτίσθηκε. Δεν κατακτιέται γιατί είναι δημιούργημα συνέργειας αδούλωτου, ζωοδόχου Πνεύματος. Η ιστορία του Βυζαντίου υφαίνεται και μέσα στον Ναό της Αγίας Σοφίας, όπου αναπαρίστανται άυλες εικόνες μιας Αλήθειας που εξακολουθεί διαγενεαλογικά να βιώνεται. Η έννοια του «πραγματικού» δεν χρησιμοποιείτο στον μεσαιωνικό κόσμο, αλλά η έννοια της «Αλήθειας». Μέσα στον Ναό συνεχίζεται ένας τρόπος ζωής και ασκητικής της Αλήθειας. Δηλαδή, αισθάνεσαι, αναστοχάζεσαι, αναβιώνεις μια μυσταγωγία που είναι συνέργεια πίστης και του υπέρλαμπρου κτίσματος.
Ο Ναός της Αγίας Σοφίας προς τιμήν της του Θεού Σοφίας είναι το αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης, αλλά όπως έχει λεχθεί και από τα σπουδαιότερα δημιουργήματα στην ιστορία όλης της αρχιτεκτονικής. Όσο για την Αγία Σοφία που ο κ. Ερντογάν θεωρεί ότι προσφέρθηκε με την άλωση της Πόλης ως δικαίωμα αυτό αποτελεί ύβρη αφού ο Ναός αυτός συνιστά μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς και αυτό σημαίνει ότι η ιστορία του συνιστά ιστορική, αναβιωματική μνήμη. Αυτό σημαίνει ότι ο χώρος αυτός της τέχνης είναι και βιωματικός, οι αψίδες, ο θόλος, οι κίονες και όλα τα αρχιτεκτονικά μέρη έχουν ζυμωθεί, έχουν συγχνωτισθεί και συγχρωτισθεί με αγωνίες, ποιητικούς ύμνους, ελπίδες και οράματα.
Από συγγραφείς έχει σημειωθεί ότι μέσα σ’ αυτό τον Ναό θεωρείς ότι βρίσκεται μέσα ο Θεός. Σύμφωνα με συγγραφέα του έκτου αιώνα θεωρείται ως έργο θαυμάσιο, αλλά και τρομερό στη θέα. Είναι τόσο ελαφρό και αέρινο, που φαίνεται «μάλλον ότι κρέμεται με χρυσή αλυσίδα από τον ουρανό παρά ότι στηρίζεται σε στερεές πέτρες». Μέσα και έξω απ’ αυτόν, ως κεντρομόλος δύναμη, έχει γραφεί η ιστορία του Βυζαντίου. Η πολιτιστική ταυτότητα του Ναού δεν μπορεί να αλλάξει, αφού συνεπάγεται επιστημονικές αλλά και πνευματικές συνέργειες που τον ανοικοδόμησαν και καθόρισαν τη λειτουργία και την ταυτότητά του. Είναι βεβήλωση η μετάλλαξή της σε άλλου είδους θρησκευτική λειτουργικότητα, όταν στις λειτουργίες της «Αγιά Σοφιάς» μυείτο ο πιστός στην ορθή δόξα (Ορθοδοξία), στην αιτιώδη Σοφία και στην ασκητική της Αλήθειας.
Ο ιστορικός Προκόπιος γράφει: «Καθώς εισέρχεται κανείς στην εκκλησία να προσευχηθεί, αισθάνεται αμέσως ότι ο ναός αυτός δεν είναι έργο ανθρώπινης προσπάθειας ή τεχνικής, αλλά της επενέργειας του Θεού. Το πνεύμα, ανυψούμενο προς τον Ουρανό, αντιλαμβάνεται ότι εδώ ο Θεός βρίσκεται πολύ κοντά και ότι ιδιαίτερα ευχαριστείται να κατοικεί σ’ αυτό τον ναό, τον οποίο ο ίδιος εξέλεξε για τον Εαυτό Του». Η «Αγία Σοφία» ως τέχνη και ως ζωή συνετέλεσε στη διαμόρφωση της πολιτιστικής ταυτότητας των Βυζαντινών, αλλά εξακολουθεί ν’ αποτελεί ιστορική αναγωγή που διαιωνίζεται στην Ελληνική ψυχή. Η μονοδυναμική της τέχνης χωρίς Λόγο και κατανόηση περιορίζει την παιδευτική της διάσταση και αξιολόγηση. Είναι επίκαιρος ο ποιητικός στίχος για τα θυρανοίξια του νέου κόσμου: «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις εκεί που πάει ν’ ανθίσει...».
Από τον Σταμάτη Πορτελάνο, π. καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
