* Κων/νος Δ. Χλωρός, Θεολόγος
Φέτος κλείνουν 300 χρόνια από τη γέννηση του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, του Εθναποστόλου, που έσωσε κυριολεκτικά το γένος από τον αφανισμό και η διάσωσή του οφείλεται στα εκατοντάδες σχολεία που κτίστηκαν με την παραίνεσή του.
Η Παιδεία που διέδιδε ο Πατροκοσμάς απέβλεπε στην αναγέννηση του Εθνους.
"Αγαπητοί μου αδελφοί και τέκνα μου αγαπητά. Ψυχή και Χριστός σας χρειάζονται. Αυτά τα δύο όλος ο κόσμος να πέσει επάνω σας, δεν μπορεί να σας τα πάρει εκτός και τα δώσετε με το θέλημά σας" (Από τις διδαχές του Αγίου).
Λόγος βροντής και αστραπής εξ ουρανού, λόγος ψυχικής σεισμικής δόνησης, που συγκλόνιζε και θέριευε την αποσταμένη ελπίδα για το "ποθούμενον", την Θεόσδοτη Ελευθερία, ψυχής και σώματος, στις καρδιές των ραγιάδων, κλεφτών (αμαρτωλών) και αρματωλών.
24 Αυγούστου σήμερα, εορτή του ισαποστόλου και Εθναποστόλου Αγίου Κοσμά του Αιτωλού!
Θα σημάνουν και σήμερα, χαρμόσυνα τα σήμαντρα, όπου γης, της Ορθοδοξίας, ιδιαίτερα όλων των εκκλησιών και ιερών Μονών, προς τιμήν του, από το Μέγα Δένδρον (χωριό) της Αιτωλίας, μέχρι την Κόνιτσα και το Φίερι - Μπεράτι - και Κολικόντασι της Αλβανίας, χωριό, που του χάρισε την αθανασία, φιλοξενώντας τον τάφον του, τα ιερά του λείψανα, το πνιγμένο αγιασμένο αίμα του!
Κοσμάς ο Αιτωλός! Ενας κόσμος ολόκληρος! Θησαυρός Ορθοδοξίας, έρως Ορθοδοξίας (αγάπης Θεού και ανθρώπων) αγάπης και του Κουρτ Πασά, που τον κρέμασε και έπνιξε στον ποταμό, με βαριά πέτρα, δεμένη στο λαιμό, χάριν, όχι μόνον "τριάκοντα" εβραϊκών αργυρίων, αλλά εκατομμυρίων, από τα παζάρια τα εβραϊκά, που γίνονταν την Κυριακή, ημέρα αργίας των χριστιανών, τα οποία ο άγιος, θεωρούσε βέβηλα, και στηλίτευε ως αμαρτωλά.
Κοσμάς ο Αιτωλός! Ένα πολύεδρο διαμάντι ένθεης αλλά και κοσμικής μόρφωσης και σοφίας. Σοφίας και ελευθερίας, αρετής και αλήθειας "του γλυκύτατου Ιησού Χριστού" καθώς έλεγε του οποίου τα λόγια, όλα είναι "Χρυσός, μέθη πνευματική, μάλαμα, σωτηρία, ζωή αιώνια". Τι δε να πει κανένας και για την Παναγία, την αειπάρθενο, μητέρα Του και Μητέρας μας, αυτόν, τον "γλυκασμόν των Αγγέλων, των θλιβομένων, η χαρά..."! Κοσμάς...
Το όνομά του, ποιος δεν το ξέρει; Εγινε θρύλος, έγινε τραγούδι, ποίημα, όραμα και διδαχή, που ξεπέρασε τα στενά όρια της χώρας και έφθασε στα Βαλκάνια, μέχρι εκεί που πάτησαν οι πόδες του Πατρο - Κοσμά, τα ίχνη των οποίων ανιχνεύουμε και ψιλαφούμε μέχρι σήμερα.
Το πρώτο μου άκουσμα - μάθημα για τον άγιο Κοσμά, μου δόθηκε από τη νουνά μου Μαρία στον Πυργετό, σύζυγο του Θεοδώρου Γκανάβα, μια ευσεβέστατη γυναίκα, αγάπης και υπομονής, μαθητής Δημ. Σχολείου Αιγάνης (1940 - 45), κάτω από τον ίσκιο του υψηλού δένδρου - βελανιδιά, όπου κήρυξε ο Πατρο - Κοσμάς και κάρφωσε, φεύγοντας τον Σταυρό του στο δένδρο...!
Σήμερα στον Πυργετό πανηγυρίζει ο περικαλής προς τιμήν του, Ιν. Ναός, Αγ. Κοσμά του Αιτωλού.
α) Το οικογενειακό του περιβάλλον:
Ο Κοσμάς ή Κώνστας, όπως ονομαζόταν πριν γίνει μοναχός, γεννήθηκε πιθανότατα το έτος 1714. Ο πατέρας του Δημήτριος, ανυφαντής, στο επάγγελμά του, καταγόταν από την Ηπειρο. Αργότερα μετοίκησε στο Μέγα Δένδρο της Αιτωλίας, όπου γεννήθηκε και ανατράφηκε, ο Κοσμάς.
Ο αδελφός του Χρύσανθος γεννήθηκε γύρω στο 1712 στον Ταξιάρχη της Αιτωλίας. Σπούδασε 25 χρόνια πριν καταλάβει την έδρα, στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Χρύσανθος αντιστάθηκε κατά του Παπισμού στη Νάξο και ίδρυσε τη δική του γνωστή Σχολή "Αγίου Γεωργίου Νάξου", της οποίας έγινε Σχολάρχης και προφύλαξε τα ελληνόπουλα από την αίρεση του Παπισμού και τα παρακαλάδια της.
Τον Πάπα να καταράσθε, κήρυττε ο αδελφός του ιερομόναχος Κοσμάς από αυτόν θα προέλθει το μεγαλύτερο κακό!...
Οι Εθνο - αποστολικές, ιεραποστολικές περιοδείες, αυτού του νέου, σε 2η έκδοση της χάριτος του Αγίου Πνεύματος "Αποστόλου" ζηλωτού ιδιαίτερα του Παύλου" Πατρο - Κοσμά, άρχισαν το 1760 - 1779, έτος του θανάτου του.
Το 1760 πήγε στην Κων/πολη να ζητήσει την ευλογία του Πατριάρχη για να αρχίσει το κηρυκτικό του έργο, στην εξασφάλιση της οποίας συνέβαλε πολύ ο αδελφός του Χρύσανθος. Το 1775 ο π. Κοσμάς επισκέφτηκε στη Νάξο τον αδελφό του Χρύσανθο, ο οποίος ήδη είχε ανοίξει το δρόμο της μόρφωσης και της προσφοράς προς το υπόδουλο Γένος και του είχε παραδώσει, του π.Κοσμά, μαθήματα ομιλητικής. Το ίδιο έτος ο Πατρο - Κοσμάς περιόδευε τα "Δουκάνησα", όπου δίδασκε τους Χριστιανούς να μετανοούν και να πράττουν, άξια έργα της μετανοίας: "οι τω ύψει των αρετών διαπρέψαντες και της ενθέου δόξης αξιωθήσονται" (τροπάριο εσπερινού της εορτής, Μεταμορφώσεως του Σωτήρος).
β) Μόρφωση και Παιδεία του ισαποστόλου Κοσμά.
Ο Αγιος Κοσμάς φοίτησε στην Αθωνιάδα Σχολή, το Πανεπιστήμιο της εποχής εκείνης, στην οποία διδάχτηκε, φιλολογίαν από τον διδάσκαλο Παναγιώτη Παλαμά, φυσικές επιστήμες από τον κορυφαίο και σοφό διδάσκαλο του Γένους, Ευγένιο Βούλγαρη και φιλοσοφία από τον διδάσκαλο Νικόλαο Τζερτζούλη. Στη συνέχεια ασπάστηκε τον Μοναχισμό και αργότερα έγινε ιερομόναχος στην Ιερά Μονή Φιλοθέου στο Αγιον Ορος κι αφιερώθηκε στην έντονη άσκηση, στη μελέτη της Βίβλου (Π.Χ. Κ. Διαθήκη), των συγγραμμάτων Πατέρων της Εκκλησίας και στην προσευχή και λατρεία της εκκλησιαστικής μας παράδοσης. Εξελέγη και Ηγούμενος της Ιεράς Μονής.
Ωσπου μια ημέρα ανοίγοντας την Αγία Γραφή έπεσε το μάτι του στο στίχο: "Μηδείς το εαυτού ζητείτω, αλλά και του ετέρου έκαστος" (Α’ Κορινθ. 10, 24). (Κανείς να μη ζητεί το δικό του συμφέρον, αλλά ο καθένας το συμφέρον του άλλου).
Τότε ταράχτηκε μέσα του "η ανήσυχη ησυχία του" Λέγει σε μια διδαχή του: "Βλέποντας ετούτον τον γλυκύτατον λόγον που αναφέρει η Γραφή, με έτρωγεν εις την καρδίαν, ωσάν σκουλήκι διά τους αδελφούς μου Χριστιανούς, τι να κάνω".
Τέλος πήρε την ηρωική απόφαση, να αφήσει το κελί του και σαν άλλος Παύλος να αρχίσει τις περιοδείες.
Το Γένος είχε αγριέψει από την πείνα, τους "κεφαλικούς φόρους", την αμάθεια και αγραμματοσύνη, την τοκογλυφία, εμπόρων σωμάτων και ψυχών των δούλων "ραγιάδων". Εξισλαμισμοί πόλεων και χωριών, παιδομάζωμα "γενιτσάρων", ήταν η μόνη σωτηρία για τους απογοητευμένους αρνητές της Χριστιανικής Ορθόδοξης Πίστης.
Στη Λάρισα, Ζάκυνθο, Κεφαλληνιά, Κέρκυρα, οι πλούσιοι εκείνοι οι οποίοι είχαν συμμαχήσει με τους κατακτητές (Τούρκους και Ενετούς και τοκογλύφους πάσης φυλής), και με την αισχρή πλεονεξία απομυζούσαν και την ελάχιστη οικονομική ικμάδα του λαού, σφοδρά ελέγχονταν από τον Αγιο Κοσμά, δεν χαρίζονταν σε κανέναν. Στην Κέρκυρα μάλιστα έγινε συμπλοκή και το υποκάμισο του Κοσμά σχίστηκε. Ένα τεμάχιο σώζεται ως ιερό κειμήλιο στον Ι.Ν. της Αγίας Βαρβάρας του χωριού Μαντουκίου. (βλ. Κοσμάς ο Αιτωλός: Αυγουστίνου Καντιώτου, σελ. 22 - Αθήνα 1966).
Γυρίζει από χωριό σε χωριό και από πόλη σε πόλη, ο Πατρο - Κοσμάς. Περιοδεύει από Κων/πολη μέχρι τα Δωδεκάνησα και από τη Στερεά Ελλάδα μέχρι την Ηπειρο, την Αλβανία και τη Νότια Σερβία.
Απ’ όπου πέρασε ίδρυσε σχολεία, κήρυξε τη δικαιοσύνη, αγωνίστηκε για την ισότητα ανδρός και γυναικός. Μίλησε για την αγάπη προς τον συνάνθρωπο, για την αξία της ψυχής, ακόμη και για την αγάπη προς τα δένδρα, λέγοντας: "Οι άνθρωποι θα μείνουν φτωχοί, γιατί δεν θα αγαπούν τα δένδρα".
γ) Ο αναντικατάστατος - η μοναδική εξαίρεση - υπουργός Παιδείας του Γένους, Κοσμάς ο Αιτωλός.
Ιδρυσε σχολεία - χριστοκεντρικά - "τη θεία αγάπη πτερούμενος", αυτός ο υψιπέτης αετός, κηρύττοντας σε μια τέτοια χαρισματούχα, αγαπημένη του "Ελληνίδα, δημοτική γλώσσα", που τον καταλάβαινε ακόμα κι ένα μικρό παιδί! Θρονιασμένος σ’ ένα θρονί, δώρο κι αυτό, τίποτε δικό του - μόνον ο Σταυρός - το οποίο έχει την εξουσία να διδάσκει - μέχρι την ώρα που θα χύσει κι αυτός, το αίμα του για την αγάπη του Χριστού του (γι’ αυτόν "βασιλείς, πατριάρχας, αρχιερείς, ιερείς, άνδρας και γυναίκας, νέους και γέροντας, και όλον τον κόσμον".
Ιδρυσε σχολεία,... πόσα; 210 ελληνικά σχολεία και 1100 άλλα κατώτερα στα οποία διδάσκονταν οι ελληνόπαιδες ανάγνωση και γραφή. Τι βρήκε και τι άφησε... 4.000 κολυμβήθρες και άλλα... πολλά για να μαθαίνουν τα σκλαβόπουλα: "τι είναι Θεός, τι είναι Αγία Τριάς, τι είναι Αγγελοι, αρχάγγελοι, τι είναι οι καταραμένοι δαίμονες, τι είναι Παράδεισος, τι είναι κόλαση, τι είναι αμαρτία και αρετή, τι είναι ζωή, τι είναι θάνατος, τι ο Σταυρός, τι δόξα, τι Ανάσταση του γλυκύτατου Χριστού μας, τι αειπαρθενία της Μητέρας μας Παναγίας, τι αιώνια ζωή, στα δεξιά του Χριστού μας, της Παναγίας, των Αγγέλων και όλων των αγίων.
- Μοναδική εξαίρεση υπουργού Παιδείας!
Αλλά μόνο με τέτοιες εξαιρέσεις οι λαοί, πάνε πάντα "ένα βήμα μπροστά".
Σήμερα καταλήξαμε, αντί να έχουμε σχολεία Ρωμαίικα "με ψυχή και Χριστό" να καταντήσουν μάνδρες εκκλησιομαχίας, αφιλοπατρίας και γλωσσικής αφασίας.
γδ) Εναγώνιος, Αγώνας - με τη λέξη, το βίο, τον ουρανό".
Θα σφραγίσω, τα ασφράγιστα προφητικά λόγια σε τούτο μου, το λόγο, για τον "Απόστολο του Σκλαβωμένου Γένους" με τον παραπάνω τίτλο του πρόσφατου ποιητικού βιβλίου, που μ’ έστειλε ο συμφοιτητής μου στη Θεολογική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών: "Μετέπειτα καθηγητής Θεολ. Σχολής Πανεπ. Αθηνών) Παντελής - Πασχάλης Β. Πάσχος (για μένα: μεταφράζεται: Παντελής: Ο Παντελώς Πάσχων τα Θεία).
Ενας τίτλος που ταιριάζει, ποιητικά και αξιολογικά στο επισφράγισμα της εδώ ζωής, του Αναμορφωτού Παιδαγωγού του Γένους μας, Αγ. Κοσμά του Αιτωλού.
Πολυαγαπημένε μου, αδελφέ εν Χριστώ, Παντελή, δεν αντέχω άλλο, εγώ δεν είμαι ποιητής... σφράγισμέ μου, σε παρακαλώ δι ευχών του Αγίου Παιδαγωγού μας, τον παραπάνω, ταπεινόν μου, λόγο...
- "Διήλθομεν διά πυρός και ύδατος, και εξήγαγες τιμάς εις αναψυχήν" (ψαλμ. 65, 12"
ΤΑ ΛΕΙΨΑΝΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟ - ΚΟΣΜΑ
(αυτοψία - κι ένα όραμα - απόσπασμα)
"... Όταν επήγα στο παλιομοντάστηρο, στο Κολικόντασι να ιδώ τα λείψανα του ισαπόστολου προφήτη και ιερομάρτυρος Κοσμά του Αιτωλού, αντίκρισα σε μια παλιά κασέλα ξύλινη, μπρος στην εικόνα του Χριστού, στο τέμπλο, ό,τι είχε απομείνει απ’ το μαρτυρικό του σώμα. Με τρεμάμενα χέρια, εγώ κι ο σύντροφός μου, Παναγιώτης, καταγράψαμε, όσα οστά ευρήκαμε. Τα καθαρίσαμε απ’ τη σκόνη ευλαβικά, με μύρο και βαμβάκι και τα βάλαμε πάλι στη θέση τους, μες στην κασέλα.
Βγαίνοντας έξω, - είχε ήδη σουρουπώσει - μας περιμέναμε γυναίκες μαυροφόρες, Ελληνίδες, με φτωχικά κεράσματα, να μας καλωσορίσουν.
Είχε αρχίσει ένα ψιλόβροχο, κ’ εγώ απομακρύνθηκα κ’ επήγα προς τον ποταμό. Εκεί, ως όραμα μου εφάνη, κ’ είδα να ψάχνουν Χριστιανοί, με δίχτυα και δικράνια, να βρουν το σώμα του Αγίου, βυθισμένο με μια πέτρα στο λαιμό και πεταγμένο στο ποτάμι.
Όμως, χαμένοι όλ’ οι κόποι τους και μάταιοι:
Την Τρίτη μέρα, ο παπα - Μάρκος, του μοναστηριού των Εισοδείων, βγήκε μ’ ένα μονόξυλο, μονάχος, έκανε το σταυρό του και ξεκίνησε μεσ’ στο ποτάμι να βρει το άγιο λείψανο. Και βλέπω τότ’ ευθύς να βγαίνει απ’ το νερό, ορθός, ο Αγιος, σαν νούφαρο ουράνιο, και ζωντανός, σαν τότε που μιλούσε μπρος στα σκλαβωμένα πλήθη, για το Ελληνικό που θα ‘ρθει και για τη μετάνοια. Ο παπα - Μάρκος έτρεξε και το ‘βγαλε, αγκαλιάζοντάς το, ενώ από το στόμα του Πατρο - Κοσμά έτρεξε άγιον αίμα μεσ’ στο ποτάμι! Ξεντύθηκε τότε το ράσο του και το ‘βαλε στο σώμα του Αγίου...".
Υστερα τ’ όραμα εκείνο χάθηκε, κι απ’ τα μάτια μου κυλούσαν ασταμάτητα δάκρυα. Ξαναγύρισα στο μοναστήρι, απ’ όπου φύγαμε, αφήνοντας και την καρδιά μας να περιδιαβάζει στο Φίερι, και να διηγείται όσα θαύματα εμάθαμε πως έκανε και κάνει στους πιστούς ο Αγιος!...
Απολυτίκιον: Ηχος γ’
"Θείας πίστεως διδασκαλία, κατεκόσμησας την εκκλησίαν, ζηλωτής των Αποστόλων γενόμενος συ γαρ τη θεία αγάπη πτερούμενος, Ευαγγελίου του λόγου διέσπειρας. Κοσμά ένδοξε, Χριστόν τον Θεόν ικέτευε, δωρήσασθαι ημίν το μέγα έλεος".
