Ο Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος αναφέρει ότι συγκλονιστικές σκηνές εξελίσσονταν ανάμεσα σε φίλους και γείτονες Έλληνες και Τούρκους, οι οποίοι αγκαλιασμένοι αποχωρίζονταν και το συγκινητικό είναι ότι εκείνες τις μεγάλες ώρες εάν κάποιοι Τούρκοι χρωστούσαν κάποιο χρηματικό ποσό στους Έλληνες, το επέστρεφαν. Σε άλλες περιπτώσεις οι Έλληνες καθώς εγκατέλειπαν τον τόπο τους, έκαιγαν τα σπίτια και τα καταστήματά τους για να μην λεηλατηθούν από τους επελαύνοντες Τούρκους.
Ο Μ. Εμμανουηλίδης αναφερόμενος στον ξεριζωμό των Ελλήνων της κωμόπολης Βρύσης (Μπουνάρ-Χισάρ), η οποία ανήκε στην Επαρχία των Σαράντα Εκκλησιών, γράφει χαρακτηριστικά: «…αφού φιλήσαμε με συντριβή καρδιάς τα άγια χώματα της χώρας των πατέρων και προγόνων μας ξεκινήσαμε κατά καραβάνια συνεχή σχεδόν όλοι ομαδικώς πλην των Διοικ. Αρχών, οι οποίες είχαν διαταγή να μείνουν μέχρι της τέλειας εκκένωσης της Θράκης», παντού κυριαρχούσαν ο φόβος, ο πανικός, η απόγνωση, οι ασθένειες και οι επιδημίες, οι οποίες θέριζαν γέροντες και παιδιά, ενώ ανήμπορες, μανάδες και νήπια που έκλαιγαν γοερά, αναζητούσαν τις οικογένειές τους. Οι τελευταίοι Ανατολικοθρακιώτες, οι οποίοι εγκατέλειψαν τις πατρογονικές εστίες τους ήταν οι Καλλιπολίτες κατά τον Νοέμβριο του 1922 και οι κάτοικοι της περιφέρειας Τσατάλτζας κατά τον Δεκέμβριο του 1922. Συγκλονιστικές είναι οι μαρτυρίες των αυτόπτων και αυτήκοων μαρτύρων, οι οποίοι με τις περιγραφές τους διασώζουν την τραγική πραγματικότητα που βίωναν οι πρόσφυγες κατά την οδό του μαρτυρίου τους στη «Μεγάλη Έξοδο» από την πατρίδα τους και είναι πάμπολλες τούτες.
Η οριστική χαριστική βολή στον Ελληνισμό της Αν. Θράκης και των περιχώρων του Νομού Κωνσταντινούπολης επήλθε με τη Συνθήκη της Λωζάνης, η οποία υπεγράφη στις 24 Ιουλίου του 1923, αλλά κυρίως με τη «Σύμβαση περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσμών» μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας , η οποία υπεγράφη στις 30 Ιανουαρίου 1923 και ίσχυσε από την 31η Μαρτίου 1924. Βάσει της Συνθήκης της Λωζάνης, μετήλθαν σε εκπατρισμό και οι τελευταίοι Έλληνες-εναπομείναντες (Ιούλιος 1924).
Η Συνθήκη της Λωζάνης, ύστερα από 95 και πλέον έτη εκ της υπογραφής της, έχει πια καταγραφεί ως ένα αρνητικό διεθνές ορόσημο διότι αν και προηγήθηκαν και άλλες ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Τούρκων και Βουλγάρων κατά το έτος 1913, καθώς και μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων με την κατά το 1919 υπογραφείσα Συνθήκη του Νεϊγύ, εντούτοις διαφέρει καίρια από εκείνες ως προς το ότι η συγκεκριμένη ανταλλαγή των πληθυσμών υπήρξε «αναγκαστική» και μάλιστα υλοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών. Δεν είναι υπερβολή η διαπίστωση ότι η ιστορία των εθνών δεν έχει παρουσιάσει προηγούμενο τόσο ασυνήθιστης διεθνούς συνθήκης. Ποτέ άλλοτε μέσα στη μακραίωνη ιστορία των μαζικών μετακινήσεων πληθυσμών δεν είδαμε σχεδόν περί τα 2.000.000 ανθρώπων να ξεριζώνονται από τις προαιώνιες πατρογονικές τους εστίες και να εγκαθίστανται σε αλλαγή με μια μονοκονδυλιά. Ακόμη δε κι αν θεωρείτο «εθελούσια μετοικεσία» και όχι αναγκαστική ανταλλαγή, ωστόσο και πάλι η πληθυσμιακή αυτή μετακίνηση δεν θα είχε προηγούμενο μέσα στην ιστορία των μαζικών μεταναστεύσεων. Ο απολογισμός όλων αυτών των ασύλληπτων γεγονότων, τα οποία βίωναν ως απόλυτη «κόλαση» οι Έλληνες της «καθ΄ ημάς Ανατολής», υπήρξε τραγικός και ολέθριος, αφού περίπου 250.000 Ανατολικοθρακιώτες και σχεδόν 1.300.000 Μικρασιάτες, Πόντιοι και Ανατολικορωμυλιώτες πρόσφυγες εκτοπίστηκαν και εκπατρίστηκαν από τις πατρογονικές εστίες τους, από την «Πατρίδα», όπως συνήθιζαν να λένε με σπαραγμό και πόνο ψυχής και στα βαθιά γεράματά τους, μέχρι και τον θάνατό τους. Οι πρόσφυγες Έλληνες της Αν. Θράκης αγκάλιασαν τη νέα τους πατρίδα στην κυρίως Ελλάδα, που την αγάπησαν και την πόνεσαν όπως την Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία. Δούλεψαν σκληρά και αγόγγυστα, μεταλαμπάδευσαν τον πολιτισμό τους, πρόκοψαν και ανέστησαν τις αλησμόνητες πατρίδες τους φυτεύοντας με τις ίδιες ονομασίες για να μην λησμονηθούν ποτέ, νέους οικισμούς και κωμοπόλεις, όπως: Νεοχώρι, Νέος Σκοπός (Σερρών), Νέα Πέτρα, Νέα Μήδεια, Νέα Καλλίπολη, Νέα Μάλγαρα, Σαράντα Εκκλησιές, Νέα Μάδυτος, Νέα Αγχίαλος, Στενήμαχος, Νέα Μάκρη, Νέα Πέραμος, Νέα Αδριανή κ.ά. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι βασανισμένοι πρόγονοί μας ως τελευταία επιθυμία τους είχαν πριν πεθάνουν να φιλήσουν το χώμα της Πατρώας γης και όταν πεθάνουν να λάβουν μαζί τους στον τάφο λίγο χώμα από την αλησμόνητη και λατρευτή γενέτειρά τους, όπου είδαν το πρώτο φως της ζωής, αλλά και να γραφεί στη μαρμάρινη ταφόπλακά τους το όνομα του χωριού ή της πόλης τους, που ποτέ δεν είχαν λησμονήσει και ’φεύγαν από το μάταιο και άδικο τούτο κόσμο με το μαράζι της απώλειάς τους.
Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο
