Το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο (ΣτΕ) με τις τελευταίες αποφάσεις του σχετικά με τη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών (ΟλΣτΕ 660/2018, ΟλΣτΕ 926/2018) προέβη στο σκεπτικό της μειοψηφίας σε μια σύγχρονη προσέγγιση των Συνταγματικών διατάξεων, ερμηνεύοντας το δικαίωμα της θρησκευτικής ισότητας με διαφορετικό τρόπο από της πλειοψηφίας. Πιο αναλυτικά, ο θρησκευτικός αποχρωματισμός του άρθρου 3Σ και της προμετωπίδας του Συντάγματος θεμελιώνεται μεταξύ άλλων και σε απόφαση του Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου της Ελβετίας του 1990 ({…}Ομοίως δεν επηρεάζει την άσκηση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων που κατοχυρώνει το Σύνταγμα η φράση “Εις το όνομα της Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος” στην προμετωπίδα του Συντάγματος, η οποία τέθηκε, ομοίως για ιστορικούς λόγους και έχει περιορισμένη κανονιστική επιρροή, αντίστοιχη με αυτή του άρθρου 3 παρ1 (πρβλ. απόφαση της 26-9-1990 του Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου της Ελβετίας, BGE 116IaS252, 258, σκ. 5, το Σύνταγμα της οποίας περιλαμβάνει αντίστοιχη προμετωπίδα). Εξ άλλου, οι ελευθερίες της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας που κατοχυρώνει το άρθρο 9 παρ1 της ΕΣΔΑ, όπως έχει κρίνει παγίως το ΕΔΔΑ είναι ένα από τα θεμέλια της “δημοκρατικής κοινωνίας” κατά την έννοια της Συμβάσεως. Όσον αφορά τη θρησκευτική της διάσταση, είναι ένα από τα ζωτικότερα στοιχεία που συνιστούν την ταυτότητα των πιστών και την αντίληψή τους για τη ζωή, αλλά είναι επίσης ένα πολύτιμο στοιχείο για τους άθεους, τους αγνωστικιστές, τους σκεπτικιστές και τους αδιάφορους. Είναι προϊόν του πλουραλισμού, ο οποίος κατακτήθηκε ακριβά ανά τους αιώνες, που δεν μπορεί να διαχωρισθεί από μια τέτοια κοινωνία.{…}), η οποία χρησιμοποιείται ως παράδειγμα, καθώς το οικείο Σύνταγμα περιλαμβάνει προμετωπίδα παρόμοια του ελληνικού. Στην εν λόγω απόφαση υποστηρίζεται συνοπτικά (σκ.5) ότι η ελευθερία της πίστης και της συνείδησης προστατεύει τους πολίτες από κάθε κρατική παρέμβαση που ενδέχεται να παρεμποδίσει τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, ενώ παράλληλα η ελευθερία της πίστης και της συνείδησης δεν απαιτεί απόλυτη ουδετερότητα του κράτους σε θρησκευτικά θέματα. Περαιτέρω, η επίκληση που εμφανίζεται σε Συνταγματικά προοίμια δεν έχει κανονιστική αξία, και οι εκκλησίες δεν κατέχουν καμία θεσμική πολιτική εξουσία. Τελικώς, κατά το σκεπτικό της ως άνω απόφασης, ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους μπορεί να συνοψιστεί σε μια υποχρέωση ουδετερότητας, η οποία επιβάλλει την αποχή από δημόσιες ενέργειες που θα μπορούσαν να παρεμποδίσουν την ελευθερία των πολιτών στην ανάπτυξη μιας πλουραλιστικής κοινωνίας.
Ως προς το προοίμιο του ελληνικού Συντάγματος, λοιπόν, τίθεται το ζήτημα του αν θίγει τη θρησκευτική ισότητα και τον θρησκευτικό αυτοπροσδιορισμό των πολιτών που δεν ανήκουν στην Ορθόδοξη κοινότητα.
Α) Το Σύνταγμα πρόκειται για πολιτειακό νομοθέτημα, που δεν σχετίζεται ως προς τη νομοπαραγωγική του διαδικασία με το θρησκευτικό φαινόμενο, όπως υπάρχει και λειτουργεί εντός του. Συνεπώς, ακόμη και ένα θρησκευτικό προοίμιο, όπως του ελληνικού ή του Πολωνικού Συντάγματος δεν μπορεί να ερμηνεύεται αποκλειστικά με γνώμονα τα θρησκευτικά δικαιώματα των πολιτών και των θρησκευτικών κοινοτήτων. Αντίθετα, πρόκειται για επιλογή που βρίσκεται στο περιθώριο εκτίμησης του κράτους και φέρει πρωτίστως ιστορική σημασία.
Β) Εκτός, βέβαια, από την ιστορική του σημασία, το προοίμιο του Συντάγματος δεν είναι δυνατόν να στερείται κανονιστικού περιεχομένου, εφόσον αποτελεί τμήμα του θεμελιώδους νομοθετήματος του κράτους που προσδιορίζει την ελληνική έννομη τάξη. Ωστόσο, το κανονιστικό του περιεχόμενο είναι απαραίτητο να ερμηνεύεται συστηματικά και με βάση την εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε σχέση με τα θρησκεύματα. Ερμηνευτική προσέγγιση δηλαδή που να θίγει τη θρησκευτική ισότητα δεν είναι ορθή, ενώ η χρήση του εν λόγω χωρίου σε ζητήματα θρησκευμάτων μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο ως προς τη ρύθμιση της ύπαρξης και λειτουργίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα.
Γ) Δεν θίγεται ο θρησκευτικός αυτοπροσδιορισμός των πολιτών του κράτους, καθώς κατοχυρώνεται το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Περαιτέρω ρυθμίσεις των θρησκευμάτων πρέπει να ερμηνεύονται στενά, ωστόσο το κράτος δεν έχει την υποχρέωση να μην αναγνωρίσει την ιστορική σημασία ορισμένου θρησκεύματος ή να μην επιλέξει ένα συγκεκριμένο σύστημα σχέσεων κράτους-εκκλησίας-θρησκευτικών κοινοτήτων. Οποιαδήποτε ρύθμιση, εξάλλου, και οποιοδήποτε σύστημα σχέσεων τελεί υπό το περιοριστικό πεδίο του δικαιώματος θρησκευτικής αυτοοργάνωσης.
Από τις Μαρία-Ωραιοζήλη Κουτσουπιά, Δικηγόρο, Υπ.ΔΝ Δημοσίου Δικαίου ΕΚΠΑ
Ελένη Μ. Παλιούρα, Δικηγόρο, ΜΔΕ Εκκλησιαστικού Δικαίου ΕΚΠΑ
