Με αφορμή την πρόσφατη συμπλήρωση 296 χρόνων από τη γέννησή του, ίσως το παρόν άρθρο αποτελεί μία καλή ευκαιρία εισαγωγικής γνωριμίας του έργου του με το αναγνωστικό κοινό της εφημερίδας.
Ο Φέργκιουσον διετέλεσε καθηγητής φυσικής και ηθικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, ενώ το περίφημο έργο του «Δοκίμιο για την Ιστορία της Αστικής Κοινωνίας» συζητήθηκε έντονα στα τέλη του 18ου αιώνα στην Ευρώπη και προδιέγραψε με τρόπο καθοριστικό τη μετέπειτα πορεία της κοινωνιολογικής σκέψης. Εμφορούμενος από αντιδογματική και κριτική διάθεση, αρνείται εμφατικά να επιλέξει «στρατόπεδο» στον «διανοητικό πόλεμο» που διεξάγεται ανάμεσα σε «κλασικιστές» και «μοντερνιστές», υιοθετώντας τη μέθοδο της εκλεκτικής άντλησης πληροφοριών και από τα δύο φιλοσοφικά ρεύματα. Συγκαταλέγεται ανάμεσα στους νεότερους στοχαστές που υποστήριξαν ότι η ανθρώπινη φύση πρέπει να ερευνάται πάντοτε μέσα στον φυσικό χώρο διαμόρφωσής της, δηλαδή εντός του κοινωνικού πλαισίου. Μολονότι ο νεολογισμός «κοινωνιολογία» αποτελεί μεταγενέστερη επινόηση του θετικιστή φιλοσόφου Όγκιστ Κοντ, ωστόσο νομιμοποιείται κανείς να υποστηρίξει ότι η διάκριση μεταξύ κοινωνιολόγων και ηθικών φιλοσόφων παραμένει έννοια συγκεχυμένη μέχρι και τον 19ο αιώνα. Σε αντιδιαστολή λοιπόν με τους θεωρητικούς των κοινωνικών συμβολαίων που επιλέγουν εκείνη την εποχή να ερευνήσουν τον άνθρωπο ως εξατομικευμένο υποκείμενο υποβαθμίζοντας την κοινωνικότητά του, ο Φέργκιουσον πραγματεύεται την εξέλιξη των κοινωνιολογικών παραγόντων προγενέστερων κοινωνιών και διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος διέπεται από μια εγγενή φυσική τάση για κοινωνική επαφή. Με άξονα την πεποίθηση ότι μεγαλύτερη αξία έχει η πειστική υποβολή των προβλημάτων σε έλεγχο παρά η βεβιασμένη διατύπωση «λύσεων», παρατηρεί εμπειρικά την ανθρώπινη συμπεριφορά και τη συνεχή αλληλεπίδρασή της μέσα στον κοινωνικό ιστό, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η λειτουργία και η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους υπήρξε πάντα άρρηκτα συνδεδεμένη με τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς.
Ποια ήταν η πολιτική φιλοσοφία του; Σε μια εποχή που η παραδοσιακή έννοια της πολιτικής κοινότητας παραχωρεί τη θέση της στη νεωτερική μορφή της εμπορικής-πολιτισμένης κοινωνίας και η μυωπική επιδίωξη του ιδιοτελούς συμφέροντος σταδιακά παραγκωνίζει τη συλλογική υπόσταση του ανθρώπου, ο «αστός» Φέργκιουσον ανίχνευσε έγκαιρα τους κινδύνους που ενέχει ο άκρατος ανταγωνισμός της ελεύθερης αγοράς και επιχείρησε να «διασώσει την ανθρωπιά» του νεωτερικού ανθρώπου προσεγγίζοντας τις κοινωνικές σχέσεις σύμφωνα με το πνεύμα της ισηγορίας και της συνεργασίας. Η «κοινωνία των πολιτών» συνιστά πρωτίστως μία ηθική και πολιτισμένη κοινότητα, στην οποία οι άνθρωποι συναθροίζονται ελευθέρως με σκοπό την αμοιβαία και ισοδύναμη ανταλλαγή πολιτικών επιχειρημάτων, πολιτιστικών και εμπορικών αγαθών. Η κριτική του στην υπό διαμόρφωση αστική κοινωνία και φιλελεύθερη οικονομία αποκτά επιπλέον ιδιαίτερη σημασία, διότι δεν πραγματοποιείται σε μια περίοδο οικονομικής ύφεσης αλλά απελευθέρωσης των παραγωγικών δυνάμεων από τα δεσμά της φεουδαρχίας και άνθησης των γραμμάτων και των τεχνών. Όταν δηλαδή «ο βασικότερος κίνδυνος, συνίστατο στην ουσιαστική απουσία οποιουδήποτε κινδύνου».
Αν και υποστηρίζει την ανατρεπτική για εκείνη την εποχή ιδέα ότι η υγιής ατομική πρωτοβουλία και η εμπορική οικονομική δραστηριότητα είναι οι ατμομηχανές που οδηγούν προοδευτικά την ανθρωπότητα στην κοινωνική πρόοδο, διατείνεται ωστόσο ότι η οικονομική και πολιτιστική ευμάρεια όχι μόνο δεν αποτελεί εχέγγυο ευτυχίας αλλά υποκρύπτει αυξημένο κίνδυνο ολίσθησης των πολιτών σε φαινόμενα πολιτικής απάθειας και διαφθοράς. Στην εναγώνια προσπάθειά του να συμφιλιώσει το προσωπικό όφελος με το γενικό συμφέρον, εξέφρασε σε ανύποπτο χρόνο ισχυρές επιφυλάξεις αναφορικά με την ολοκληρωτική απαγκίστρωση των οικονομικών λειτουργιών από τον δημοκρατικό έλεγχο της πολιτείας, υποστηρίζοντας ότι μία τέτοια πρακτική θα οδηγήσει τελικά σε ολιγαρχικές συμπεριφορές και στη φαλκίδευση του υγιούς ανταγωνισμού. Τοποθετώντας στο επίκεντρο της ηθικής του θεωρίας τα πιο ευγενή από τα ανθρώπινα συναισθήματα, ο Φέργκιουσον μας καλεί να αναλογιστούμε τις κοινωνικές σχέσεις σαν ένα περίπλοκο «παιχνίδι» ίσων δυνατοτήτων, στο οποίο συμμετέχουν πολλοί παίκτες αλλά δεν υπάρχει κάποιος σοφός που να κερδίζει, αφού στο τέλος επικρατούν οι αμοιβαίες παραχωρήσεις και οι εκατέρωθεν συμβιβασμοί.
Από τον Κωνσταντίνο Γ. Κοτσιαρή
* Ο Κωνσταντίνος Γ. Κοτσιαρής είναι ιστορικός - Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
