Ό κόσμος στην πρώτη μας ματιά είναι ένα θαύμα παράξενο κι ανεξάντλητο σε ποικιλίες. Ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να κινηθεί και να ζήσει μέσα σ’ αυτόν αν δεν τον καταλάβαινε, δηλαδή αν δεν έβαζε κάποια τάξη σ’ εκείνο που στην αρχή του φαινόταν χάος και σύγχυση. Αυτό το έκαμε με μακρόχρονη κι επίμονη διανοητική εργασία.
Η διανοητική εργασία στην αρχή είναι μια ακοίμητη περιέργεια, μια δίψα να εξετάσει και να μάθει. Από τη στιγμή, που ο μικρός άνθρωπος αντικρίζει το κοσμικό θαύμα, θέλε να ιδεί, να ακούσει, να ψάξει. Είναι υποχρεωμένος να μάθει τις ιδιότητες που έχει το καθετί, τα φυσικά κάθε ζώου, γιατί μ’ αυτά είναι δεμένη η ύπαρξή του, η ευτυχία κι η δυστυχία του, η χαρά κι η λύπη του. Πρέπει επίσης να μάθει τη σειρά που ακολουθούν τα φαινόμενα για να βρίσκει λογαριασμό, να ωφελείται από τα χρήσιμα και να αποφεύγει τα βλαβερά. Η ανάγκη αυτή φανερώνεται σε κάθε βήμα, στις λειτουργίες της ζωής, στο παιχνίδι, στο διάβασμα, στην επιστήμη.
Μα ο κόσμος θα εξακολουθούσε να είναι χάος, αν η γνώση μας περιοριζόταν μονάχα στις εντυπώσεις. Ο νους έχει την ικανότητα να δουλεύει πιο πέρα τις εντυπώσεις που προμηθεύουν τα αισθητήρια, να τις συγκρίνει, να βρίσκει ομοιότητες ή σχέσεις ανάμεσά τους να τις χωρίζει σε ομάδες. Όλα τα φυτά, όλα τα πρόβατα τα βάζει σε μιαν ομάδα, σε μια κατηγορία όπως λένε, και τους δίνει ένα κοινό όνομα, μιαν ετικέτα (φυτό πρόβατο). Παρατηρεί τα φαινόμενα και βλέπει πως το ένα ακολουθεί το άλλο κανονικά. Βρίσκει δηλαδή τα αίτια και τα αποτελέσματα ή όπως λένε μ’ άλλες λέξεις προσπαθεί να τα εξηγήσει. Έτσι βάζει το κάθε πράμα στη θέση του, σ’ ένα ορισμένο διαμέρισμα του μυαλού του, για να βρίσκει εύκολα άμα λάβει ανάγκη.
Το νοικοκύρεμα αυτό είναι όπως βλέπουμε μια ανάγκη της ζωής, μια βιολογική ανάγκη από τις πιο επιταχτικές, γιατί έτσι μονάχα ο άνθρωπος ξέρει που βρίσκεται κι έχει σταθερή βάση στις ενέργειές του. Κι όπως στις μεγάλες λειτουργίες της ζωής, στις φυσιολογικές, που έχουν σημασία για την ύπαρξή του, στη θρέψη π.χ., στη διαιώνιση, η φύση δεν τις εμπιστεύτηκε στο λογικό μονάχα, παρά έταξε κάποιο βαθύτερο και δυνατότερο κίνητρο και φύλακα μαζί, μιαν εσωτερική ορμή, ένα ένστιχτο όπως λένε, που μας υποχρεώνει θέλοντας και μη, έτσι και η προσπάθεια να μάθουμε και να εξηγήσουμε παρουσιάζεται σαν εσωτερική ορμή, σαν ορμέμφυτο. Αυτό εννοούσε ο Αριστοτέλης όταν έλεγε «φύσει του ειδέναι ορέγεται άνθρωπος» και πιο επιτυχημένα ο Schopenhauer μίλησε για μια «μεταφυσική ορμή». Γενικότερα μπορούμε ίσως να πούμε πως η ανάγκη να μάθουμε και να εξηγήσουμε έχει τη ρίζα της στο ένστιχτο της ζωής, είναι μια προέκτασή του.
Τα κοσμικά φαινόμενα όμως δεν παρουσιάζονται σα χωρισμένα κι άσχετα παρά κάνουν ένα σύνολο, που έχει εσωτερική συνάφεια. Το ένα φαινόμενο παρουσιάζεται σαν αποτέλεσμα ενός άλλου κι αυτό έχει σχέσεις και δεσμούς με άλλο ή με άλλα. Ώστε μια ερμηνεία του σύνολου, του κόσμου ολόκληρου, παρουσιάστηκε σαν ανάγκη από τα πιο παλιά χρόνια. Ο άνθρωπος προσπάθησε να εξηγήσει από πού έρχεται ο κόσμος, ποια είναι η σύστασή του, πώς γίνονται όλα αυτά που έβλεπε γύρω του, να μορφώσει δηλαδή μια γενική εικόνα του κόσμου, να φτάσει σε μια κοσμοθεωρία και κοσμοερμηνεία, όπως λένε μεταφράζοντας δυο όρους στη φιλοσοφική γλώσσα.
Από μιαν όμοια εσωτερική ορμή πηγάζει η ανάγκη, η ανάγκη να ορίσει ο άνθρωπος τη δική του θέση μέσα στην πλάση. Η ορμή αυτή έχει τέτοια σπουδαιότητα που δεν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε καλά την ύπαρξη και τις μορφές που πήρε η φιλοσοφία σε διάφορους καιρούς, αν δεν προσέξουμε αυτόν τον παράγοντα και δεν νιώσουμε την κολοσσιαία βαρύτητα που έχει.
Έτσι γεννήθηκαν μια σειρά σημαντικότατα προβλήματα: από πού βαστάει η ζωή, ο άνθρωπος γενικά, τι αξίαν έχουν οι πράξεις του, ποιες τον κάνουν ανώτερο, δηλαδή κοντά στα προβλήματα του κόσμου πρόβαλαν τα προβλήματα της ζωής, η ανάγκη να εξηγήσουμε τη ζωή, η ανάγκη μιας βιοθεωρίας και βιοερμηνείας ή όπως λέμε και διαφορετικά το ηθικό πρόβλημα, με μια λέξη κοντά στο κοσμολογικό πρόβλημα.
Η ανάγκη λοιπόν, της φιλοσοφικής σκέψης και διάθεσης στον άνθρωπο (για τη φιλοσοφία γενικότερα) γεννήθηκε από τη φορά των πραγμάτων της ύπαρξης της ζωής.
Από τον Δημήτρη Τσικούρα
Ο Δημήτρης Τσικούρας είναι λογοτέχνης και ιστορικός μελετητής
