Η διδασκαλία και το έργο των Τριών Ιεραρχών ήταν προϊόν μιας βαθύτερης, ειλικρινούς και βιωματικής κατάφασης προς τον Θεό, με την Τριαδική χριστιανική Του σύλληψη, προς τον άνθρωπο, το τέλειο δημιούργημα του Θεού, προς το Πνεύμα, που κατ’ εξοχήν συνδέει τον άνθρωπο με τον Δημιουργό του και προς την καλλιέργεια του Πνεύματος μέσα από τα διδάγματα της Ορθόδοξης Χριστιανικής Πίστης. Οι θέσεις τους ήταν απόρροια της κατάκτησης της γνώσης, της άσκησης, της κρίσης και της φιλοσοφικής σκέψης της αρχαιότητας, η οποία συνδυάστηκε και συμφιλιώθηκε με την Ορθοδοξία της Ανατολής.
-Η ανθρωπολογία του Μεγάλου Βασιλείου
Κατά τον Μέγα Βασίλειο, ο μεν άνθρωπος νοείται ως συμμετρική και αρμονική σύνθεση διασπώμενη διά της αμαρτίας, συνέπεια και έκφραση της πτώσεως, η δε αναμόρφωση του ανθρώπου συντελείται διά της δυνατότητας που του παρέχεται εκ της ενανθρωπήσεως του Λόγου του Θεού.
Τον τρόπο οικείωσης της σωτήριας χάρης της εν Χριστώ οικονομίας του κάθε ανθρώπου ονομάζει ο Μ. Βασίλειος ως «μίμησιν Χριστού», όχι ως απλή έξωθεν συμμόρφωση προς εξωτερικούς κανόνες, αλλά ως πλήρη αναμόρφωση της φύσης του ανθρώπου, ως αναγέννηση. Η μίμησις αποτελεί την κύρια φάση της ομοίωσης, η οποία αποτελεί την εκδίπλωσή της προς τον Θεό συγγένειας του ανθρώπου και ταυτίζεται με την τελείωση.
Η τελείωση του ανθρώπου όμως, σύμφωνα με τον Ιερό Πατέρα, δεν δύναται να επιτευχθεί με καταναγκασμό αλλά διά της «αυτεξουσιότητος ελευθερίας» του ανθρώπου. Η κίνηση προς αλλοίωση ή εξελικτική τελείωση κάθε κτίσματος, είτε προσωπικού είτε απρόσωπου, είτε λογικού είτε αλόγου, γίνεται σύμφωνα με τη δομή και την κατάσταση της κτιστότητας των όντων είτε κατά απροαίρετη και νομοτελειακή φορά, είτε κατά την προαιρετική έκφραση του αυτεξούσιου (λογική κτίση). Στην ανθρωπολογία του Μεγάλου Βασιλείου, όπου παιδαγωγικές και ποιμαντικές ιδέες ταυτίζονται, ο άνθρωπος δεν είναι αυτάρκες ον αλλά πάροικος που πορεύεται στην εσχατολογική βίωση της αλήθειας.
-Η αγωγή, η «τέχνη των τεχνών», του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου
Ο Άγιος Γρηγόριος εργάστηκε για την παιδεία, την πρώτη στην τάξη των αγαθών, που αποβλέπει στη χριστιανική ζωή και θεωρείται θεμελιωτής της χριστιανικής παιδαγωγικής. Το εκπαιδευτικό ιδεώδες του Αγίου Γρηγορίου είναι η καλλιέργεια της αρετής, η συμπεριφορά που οδηγεί στο αγαθό, το αρχέτυπο.
Ο παιδαγωγός, κατά τον Ιεράρχη, ως ενεργών πρόσωπο στην εκπαιδευτική πράξη, πρέπει να είναι κάτοχος πολλών γνώσεων, ενώ παράλληλα πρεσβεύει ότι το να επιχειρεί κανείς να διαπαιδαγωγεί άλλους, πριν ο ίδιος παιδαγωγηθεί αρκετά, είναι απερίσκεπτο και ασύνετο: «Το γε παιδεύειν άλλους επιχειρείν, πριν αυτούς ικανώς παιδευθήναι …λίαν μοι φαίνεται ανοήτων ή τολμηρών, ασυνέτων μεν… ει μηδέ αισθάνοιντο της εαυτών αμαθείας, θρασέων δε ει και συνιέντες κατατολμώσι του πράγματος».
-Η χριστιανική αγωγή και οι σκοποί της κατά τον Ιωάννη Χρυσόστομο
Ο Ιωάννης Χρυσόστομος αναδείχθηκε βαθύς γνώστης και υπερασπιστής των ελληνικών γραμμάτων, της ελληνικής φιλοσοφίας αλλά και των Γραφών και βασίζει την ποιμαντική στις θεμελιώδεις αλήθειες της βιβλικής Αποκάλυψης. Προέτρεπε σθεναρά στη σπουδή της προχριστιανικής φιλολογίας, ωστόσο συνιστούσε κριτική και εκλεκτική προσέγγιση των αναγνωσμάτων της. Επέπληττε δε τους χριστιανούς που απέρριπταν τη θύραθεν παιδεία και δίδασκε ότι: «η έξω παίδευσις» βοηθεί «εις τεκνογονίαν της αρετής».
Την αγωγή θεωρεί -ο Ιω. Χρυσόστομος- ως τη σημαντικότερη των τεχνών και την τέχνη της παιδαγωγίας ως τη δυσκολότερη των επιστημών: «της τέχνης ταύτης ουκ έστιν άλλη μείζων. Τι γαρ ίσον του ρυθμίσαι ψυχήν και διαπλάσαι νέου διάνοιαν;». Η αγωγή, κατά τον Ιερό Πατέρα, σκοπό έχει να αναθρέψει «αθλητάς Χριστού» και για τούτο η αγωγή και διδαχή πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία, προκειμένου να κατακτηθεί ο πλούτος της πίστης και της αρετής. Ο Ιεράρχης, ο οποίος εξαίρει το παιδαγωγικό έργο των καλών δασκάλων, πρεσβεύει ότι σκοπός της παιδείας είναι να οδηγήσει το παιδί στο πρότυπο του αγίου, αφού «η παιδεία μετάληψις αγιότητος εστί».
Εν κατακλείδι, το παιδευτικό έργο, κατά τις απόψεις των Τριών Ιεραρχών, είναι διάλογος, συζήτηση, διαλεκτική συνάντηση παιδαγωγού και παιδαγωγούμενου και σκοπός της αγωγής είναι η πορεία προς τον Χριστό, ο οποίος είναι το σημείο προσανατολισμού του ανθρώπου, η δε προοπτική τους είναι πάντα Χριστοκεντρική και όχι ανθρωποκεντρική. Για τούτο και τη χριστιανική παιδεία δεν την εννοούν ως «πολυμάθεια» αλλά ως «ανατροφή μετ’ ευλαβείας» και ως «μετάληψις αγιότητος».
Από την Αικατερίνη Καραγιώργου
* Η Δρ. Αικατερίνη Καραγιώργου είναι συντονίστρια Εκπαιδευτικού Έργου ΠΕ70 – ΠΕ.Κ.Ε.Σ. Θεσσαλίας
