Το θέμα μάς απασχόλησε στο πλαίσιο ενός εκπαιδευτικού προγράμματος στη συστημική-οικογενειακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία, στο οποίο είμαι επιστημονικός υπεύθυνος, από το οποίο και σας μεταφέρω τις απόψεις της ομάδας των εκπαιδευομένων.
Το φαινόμενο του bullying το συνθέτουν τρία διαφορετικά συστήματα, οι συμμετέχοντες και οι οικογένειές τους, η σχολική κοινότητα και η ευρύτερη κοινωνία. Ως εκ τούτου στις περιπτώσεις εκφοβισμού εντός και εκτός σχολείου ευθύνη φέρουν όχι μόνο τα άτομα αλλά και τα ευρύτερα συστήματα από τα οποία προέρχονται. Ένα παιδί είτε είναι θύμα είτε θύτης απαρτίζεται από συγκεκριμένα γονεϊκά πρότυπα και ρόλους, δυναμικές ή εξουσιαστικές συμπεριφορές συνομηλίκων που γίνονται αποδεκτές, καθώς και από τη σιωπή ή ακόμα και την αδιαφορία των εκπαιδευτικών και της ευρύτερης κοινότητας. Όλα αυτά σε συνδυασμό τροφοδοτούν τον ρόλο που θα υιοθετήσει ένα παιδί (θύμα ή θύτης) και πολλές φορές δυστυχώς τον ενισχύουν. Υπάρχουν βέβαια κάποια ιδιαίτερα γνωρίσματα που, δίχως να είναι απόλυτα, μπορούν να οδηγήσουν στη μια ή στην άλλη πλευρά. Πιο συγκεκριμένα, ο θύτης διακρίνεται από χαρακτηριστικά, όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η έλλειψη συναισθηματικής ενσυναίσθησης, τα οποία εξωτερικεύονται με τη μορφή επιθετικότητας. Από την άλλη, το προφίλ ενός θύματος χαρακτηρίζεται από ελλείμματα, όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων, η ελλιπής αυτογνωσία και η απουσία προσωπικών ορίων.
Σε ό,τι αφορά στις οικογένειες, αυτές από τις οποίες προέρχεται ο θύτης, συνήθως εμπεριέχουν τη βία, την επιθετικότητα και τη σκληρή κριτική. Έτσι, το άτομο μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που δεν του καλλιεργείται η ενσυναίσθηση, με αποτέλεσμα να αντιδρά στους «αδύναμους». Αντιθέτως, άτομα που προέρχονται από παθητικές ή χειριστικές οικογένειες παίρνουν πιο εύκολα τον ρόλο του θύματος, καθώς αυτό τους είναι περισσότερο οικείο.
Το ευρύτερο σύστημα της σχολικής κοινότητας, προσπαθεί μεν με φιλότιμο, αλλά μοιάζει αδύναμο να διαχειριστεί και να αντιμετωπίσει ριζικά το πρόβλημα. Φαίνεται να αρκείται στη χρήση εγχειριδίων «πλεύσης», δρα δηλαδή μηχανιστικά, σε βαθμό που οι εκπαιδευτικοί να χάνουν την επαφή με τη μαθητική κοινότητα και οι μαθητές-θύματα να μην τους εμπιστεύονται το πρόβλημά τους. Έτσι το σχολείο άθελά του αναπαράγει μια κουλτούρα σιωπής και συγκάλυψης, όπου ο εκφοβισμός, τα πειράγματα και η κοροϊδία είναι ταμπού, εφόσον το θύμα εκτός από θύμα είναι και «καρφί». Αντίστοιχα και σε περιπτώσεις επιθετικότητας υπάρχει αδυναμία διαχείρισης τέτοιων καταστάσεων, δεδομένου πως οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί αισθάνονται αμηχανία και φόβο και συχνά εθελοτυφλούν.
Το φαινόμενο του εκφοβισμού πάντα υπήρχε -δίχως την ελληνικότατη ταμπέλα«bullying»- δεν υπήρχε όμως σε τέτοιο βαθμό, ένταση και έκταση. Βέβαια δεν είναι τυχαία η αύξησή του τα τελευταία χρόνια, όπου ο κοινωνικός ιστός της ελληνικής κοινωνίας έχει αλλάξει άρδην. Η τεράστια εισβολή της τεχνολογίας και του διαδικτύου στη ζωή της οικογένειας έκανε τα όριά της εντελώς διάτρητα και την ίδια ανήμπορη να διαχειριστεί το πλήθος των προτύπων με τα οποία βομβαρδίζεται. Κάποτε οι γονείς, η γειτονιά, η εφημερίδα, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση οριοθετούσαν και προστατεύαν τα παιδιά από τις «κακές» ειδήσεις και την εισβολή ξένων προτύπων. Σήμερα το παιδί μπορεί να βλέπει τηλεόραση ή ακόμα χειρότερα να είναι στο internet όλη μέρα και να βλέπει ότι είναι φυσιολογικό να κλέβει κάποιος παιδιά, να βιάζει, να κοιμάται με τη γυναίκα του αδελφού του, την πεθερά του κ.ο.κ. Ο συνειδητοποιημένος γονέας θα βάλει φρένο και θα φροντίσει να ασχολείται το παιδί του με θετικές και δημιουργικές δραστηριότητες, οι οποίες θα του μάθουν έμπρακτα τον σεβασμό στους άλλους, την ενσυναίσθηση, την ισότητα, την αλληλεγγύη και όλα τα αφηρημένα ουσιαστικά- ιδανικά. Αν όμως λάβουμε υπόψη τα προβλήματα του γονέα, τον καταιγισμό των ερεθισμάτων, την ταχύτητα της ζωής στα μεγάλα αστικά κέντρα, τις οικονομικές δυσκολίες, κ.λπ. νομίζω ότι θα δικαιολογήσουμε και αυτούς που ο γονεϊκός τους ρόλος ξεκινά και σταματά ταυτόχρονα στο να δουλεύουν για να έχουν χρήματα να δώσουν στα παιδιά τους κινητά, tablet, laptop, κ.α. Ο γονέας σήμερα πασχίζει διπλά και τριπλά για να τα δώσει όλα στο παιδί του χωρίς να καταλαβαίνει ότι δεν έχει δώσει τα ουσιαστικά.
Είναι κρίμα που ο τρόπος ζωής μας συγκλίνει σε μια πραγματικότητα, όπου οι ανθρώπινες αξίες πρέπει να διδαχθούν στην κυριολεξία από την αρχή. Κι όσο το πλαίσιο όχι απλά διευρύνεται αλλά είναι χαλαρό και διάτρητο τόσο θα συμβαίνουν «ατυχήματα» και «δυστυχήματα» που θα μας κάνουν να αναρωτιόμαστε πού πήγαν οι άνθρωποι. Το πλαίσιο σήμερα μας ζητά να είμαστε καλά, να απολαμβάνουμε, να καταναλώνουμε (πάνω από όλα) και ταυτόχρονα μας προσφέρει ατελείωτη τεχνολογία που ενισχύει την «ατομικότητα» και αποδυναμώνει τη συλλογικότητα, το μοναδικό καταφύγιο του ανθρωπισμού.
Άρα το bullying είτε είναι στο σχολείο, είτε στην εργασία, είτε στην πλατεία της γειτονιάς, είτε στο διαδίκτυο είμαστε αναγκασμένοι να το δούμε ως σύμπτωμα μιας ευρύτερης οικογενειακής, σχολικής και πολιτισμικής δυσλειτουργίας που χαρακτηρίζει τη σημερινή κοινωνία.
* Του Γιώργου Γιαννούση, ψυχοθεραπευτή, οικογενειακού θεραπευτή
