Η περίοδος ανάπτυξης της συνολικής πραγματικής οικονομικής από τη δεκαετία του 1960 τη δεκαετία του 1980 έχει χαρακτηριστεί ως το ιαπωνικό μεταπολεμικό οικονομικό θαύμα: ο ρυθμός ανάπτυξης ήταν κατά μέσο όρο 7,5% τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 και 3,2% στη δεκαετία του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990.
Στις 7 Απριλίου 1868, ο Μεϊτζί έδωσε τον «Όρκο των Πέντε Σημείων», που ήταν οι προγραμματικές του θέσεις για τον εκσυγχρονισμό της Ιαπωνίας και θεωρείται το πρώτο συνταγματικό κείμενο της Ιαπωνίας. Ως αυτοκράτορας διέταξε την κατάργηση του φεουδαρχικού συστήματος (1871), τη δημιουργία νέου εκπαιδευτικού συστήματος (1872), την εισαγωγή του συστήματος διακυβέρνησης με υπουργικό συμβούλιο (1885), τη δημοσίευση Συντάγματος (1889), μετακινεί την πρωτεύουσα από το Κιότο στο Τόκυο, εφαρμόζει την ισοπολιτεία, την ισονομία, στέλνει Ιάπωνες στο εξωτερικό να διδαχθούν τις επιστήμες και «εισάγει» ξένους επιστήμονες να διδάξουν στην Ιαπωνία, ιδρύει εθνική τράπεζα στην Ιαπωνία, αναδιοργανώνει το στρατό και τον ορίζει ως υποχρέωση, υπογράφει διάταγμα ανεξιθρησκίας, αλλά απαγορεύει τον προσηλυτισμό και νομοθετεί την έναρξη λειτουργίας της Δίαιτας (Βουλής) το 1890. Οι ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις στον οικονομικό τομέα μετέτρεψαν την Ιαπωνία από ένα υπανάπτυκτο φεουδαρχικό κράτος σε μια πλήρως εκβιομηχανισμένη χώρα, η οποία δεν είχε σχεδόν τίποτε να ζηλέψει από τις δυτικές χώρες. Μέσα σε πενήντα χρόνια από την μεταρρύθμιση Μεΐτζι, η Ιαπωνία ήταν το ισχυρότερο έθνος στην Άπω Ανατολή.
Αρχικά, οι ξένοι ινστρούχτορες είχαν διεισδύσει παντού. Σύντομα, όμως, η Ιαπωνία αποδεσμεύεται από τις νουθεσίες της Δύσης. Το 1678, μόλις δέκα χρόνια μετά την Αναστήλωση, καθελκύστηκαν δύο ατμόπλοια από τα ναυπηγεία του Ναγκασάκι και το 1892 κατασκευάστηκε η πρώτη ατμομηχανή σιδηροδρόμου. Οι σημαντικές αλλαγές στον πρωτογενή τομέα αύξησαν κατά πολύ την αγροτική απόδοση, ενώ τα ατμοκίνητα κλωστοϋφαντουργικά μηχανήματα έφεραν επανάσταση στην παραδοσιακή προκαπιταλιστική οικοτεχνία. Όλες οι απαραίτητες για ένα σύγχρονο κράτος βιομηχανίες –επικοινωνίες, εξόρυξη, εξοπλισμοί– χρηματοδοτήθηκαν στα πρώτα τους στάδια από το κράτος, μέχρι να εξασφαλίσουν οι ιδιώτες τα απαιτούμενα κεφάλαια. Μερικοί από τους σπουδαιότερους πολιτικούς της εποχής, όπως οι Ινοούγιε Καορού και Ματσουκάτα Μασαγιόσι, ασχολούνταν με τα οικονομικά θέματα του κράτους. Το γεγονός ότι στο Υπουργείο Οικονομικών εργάζονταν τα κατάλληλα άτομα είχε προφανώς θετικά αποτελέσματα. Δόθηκε έμφαση στους έγγειους φόρους, αλλά οι νέες επιχειρήσεις δεν επιβαρύνθηκαν με δυσβάστακτη φορολογία. Οι πλούσιοι Ιάπωνες εμπιστεύονταν την κρατική οικονομία, κρατώντας έτσι τα κεφάλαιά τους στις τράπεζες. Το 1890 το 60% των εσόδων προερχόταν από τη φορολόγηση των αγροτών, αλλά το 1900 το 50% προερχόταν από έμμεσους φόρους, τελωνειακά τέλη και φόρους σε επιχειρήσεις. Μετά την επωφελή για την Ιαπωνία συνθήκη του Σιμονοσέκι το 1894, που έληξε την σύρραξη μεταξύ Κίνας και Ιαπωνίας, η Ιαπωνία χρησιμοποίησε τις κινεζικές αποζημιώσεις για να επιχορηγήσει την σιδηρουργία και χαλυβουργία Γιαβάτα, που ιδρύθηκε το 1897 και άρχισε την παραγωγή της το 1901, χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη κινεζικά μεταλλεύματα.
Όμως το μυστικό της κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας της χώρας των Σαμουράι, ήταν το συνεργατικό πνεύμα, η ομαδικότητα, η ηθική, η ιεραρχία της ιαπωνικής κοινωνίας και τα Keiretsu τα οποία αποτελούν επιχειρηματικές συναθροίσεις. Τα Keiretsu είναι συνεργατικές συστοιχίες επιχειρήσεων με ομοιογενείς δραστηριότητες. Οι επιχειρήσεις κατέχουν έναν αριθμό μετοχών ως προς τις άλλες εταιρίες, συγκεντρωμένες σε μια κεντρική τράπεζα η οποία λειτουργεί ως πιστωτική τροφός. Το σύστημα θωρακίζει τις επιχειρήσεις από τις διακυμάνσεις της αγοράς, επιτρέποντας τον μακροχρόνιο βιομηχανικό δανεισμό.
Μια κοινοπραξία Keirestu χαρακτηρίζεται από μια οριζόντια και μια κάθετη οργανωτική δομή. Η πρωταρχική πτυχή ενός οριζόντιου keiretsu είναι ότι είναι εγκατεστημένο γύρω από μια ιαπωνική τράπεζα μέσω διασυνοριακών σχέσεων συμμετοχής με άλλες εταιρείες. Η τράπεζα βοηθά τις εταιρείες αυτές με μια σειρά χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Το κάθετο keiretsu χρησιμοποιείται για να συνδέσει τους προμηθευτές, τους κατασκευαστές και τους διανομείς μιας βιομηχανίας. Μια ή περισσότερες υποεπιτροπές δημιουργούνται για να ωφελήσουν τη μητρική εταιρεία (για παράδειγμα, η Toyota ή η Honda). Αυτό το κάθετο μοντέλο χωρίζεται περαιτέρω σε επίπεδα. Η δεύτερη βαθμίδα αποτελεί σημαντικό προμηθευτή, ακολουθούμενη από μικρότερους κατασκευαστές, οι οποίοι αποτελούν το τρίτο και τέταρτο επίπεδο. Όσο χαμηλότερη είναι η βαθμίδα, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος οικονομικής διαταραχής. Επιπλέον, λόγω χαμηλής θέσης στην ιεραρχία keiretsu, τα περιθώρια κέρδους είναι χαμηλά.
Η κοινοπραξία της Mitsubishi είναι ένα σύγχρονο παράδειγμα Keiretsu. Στην κορυφή του κεντρικού πυρήνα της οριζόντιας οργάνωσής του βρίσκεται η Τράπεζα Mitsubishi-Tokyo. Στον ίδιο πυρήνα βρίσκεται η Mitsubishi Motors (κατασκευάζει αυτοκίνητα, αεροπλάνα, πλοία, μηχανές κτλ), η Mitsubishi Trust and Banking, η Meiji Mutual Life Insurance Company που χορηγεί συντάξεις και παρέχει ιατροφαρμακευτική περίθαλψη σε όλους τους εργαζόμενους στο Keirestu Mitsubishi και η Mitsubishi Shoji που είναι η εμπορική εταιρεία του Keiretsu.
Μια δικλείδα ασφαλείας για την αποδοτικότητα των Keiretsu είναι η χρηματοοικονομική παρακολούθηση τους. Η Τράπεζα ελέγχει τις χρηματοροές της κάθε επιχείρησης και παρακολουθεί την πορεία της και μέσω ενός συστήματος πιστώσεων που παρέχει η μια επιχείρηση στην άλλη (πάντα του ίδιου Keiretsu), ελέγχει τις επισφάλειες της κάθε επιχείρησης, αφού όταν οι πιστώσεις μιας ξεπεράσουν τα προκαθορισμένα όρια, η Τράπεζα ενημερώνεται από την επιχείρηση πιστωτή (που ανήκει στο Keiretsu) για την κατάσταση της άλλης επιχείρησης και λαμβάνει άμεσα μέτρα, που κατά περίπτωση φτάνουν ακόμα και σε απομακρύνσεις διευθυντικών στελεχών.
Από χρηματοοικονομικής απόψεως η επιχείρηση παρουσιάζει μειωμένο ρίσκο, αφού διαμοιράζεται το ρίσκο με περισσότερες επιχειρήσεις, αλλά και η Τράπεζα που δανείζει έχει αποκρυσταλλωμένη εικόνα της επιχείρησης και λόγο στην άσκηση διοίκησης της, και άρα απομειώνεται και το κόστος δανεισμού. Το ιαπωνικό keiretsu έλαβε διάφορα προληπτικά μέτρα για να αποφύγει τις εξαγορές από ξένες εταιρείες. Ένας από αυτούς ήταν η «σύζευξη» ή «διασταύρωση» των μετοχών. Με αυτόν τον τρόπο, κάθε εταιρεία κατείχε συμμετοχή στην εταιρεία του άλλου. Αυτό βοήθησε στη μείωση της πίεσης στη διοίκηση για την επίτευξη βραχυπρόθεσμων στόχων εις βάρος της μακροπρόθεσμης ανάπτυξης. Εκτός αυτού, η διασύνδεση μετοχών χρησιμεύει ως εργαλείο για την παρακολούθηση και πειθαρχία των εταιρειών του ομίλου.
Από τον Στυλιανό-Ειρηναίο Μακρή
* Ο Στυλιανός-Ειρηναίος Μακρής είναι Οικονομολόγος-Σύμβουλος Επιχειρήσεων
